NGHIÊN CỨU ĐỊA HOÁ MÔI TRƯỜNG VỚI BỆNH BƯỚU CỔ

Bảng 3. Những hàm lượng iod liên quan đến bệnh tật [16]

Vùng	Hàm lượng I trong đất, ppm	Khả năng gây bệnh
Thiếu hụt I	<2-5	Bướu cổ, đần độn và các bệnh rối loạn do thiếu iod khác
Vừa đủ I	5-40	Đủ nhu cầu dinh dưỡng, cơ thể phát triển bình thường
Dư thừa I	>40	Phát sinh bệnh basedow (cường tuyến giáp)

2. Ảnh hưởng của môi trường địa hóa đến khả năng hấp thụ sinh học iod

Các kết quả nghiên cứu cho biết hiệu ứng sinh học của iod đối với cơ thể ngoài bản chất của nó còn phụ thuộc vào hoàn cảnh địa hóa và tác dụng tăng cường hay ức chế của một/một số nguyên tố đồng hành với nó. Chẳng hạn người ta nhận thấy trong môi trường nào đồng thời thiếu Co, Cu, Se hoặc thiếu iod đồng thời thừa Mn, F thì bệnh bướu cổ địa phương diễn ra trầm trọng hơn. Nhiều nhà khoa học cũng đã nhấn mạnh vai trò của một số nguyên tố vi lượng như Sr, Mo, Cu cũng như Co và Mn trong sự tổng hợp các hợp chất iod của tuyến giáp [16].

Các công trình nghiên cứu của C. Thilly và cộng sự ở Zaire công bố vào năm 1990 cho biết, sự thiếu Se dinh dưỡng sẽ làm giảm men glutathion peroxydaza, dẫn đến giảm tới 15-20% tổng số iod tuyến giáp T4 và T3, đồng thời cũng làm giảm việc chuyển T4 thành T3 hoạt động ở tổ chức tế bào khiến cho bệnh bướu cổ tăng cường thêm.

Qian Qidong và nnk. (1985) nghiên cứu bệnh bướu cổ ở vùng đất mặn kiềm huyện Xiaoyi, tỉnh Sơn Tây cho biết ở đây người dân sử dụng nước giếng nông có vị đắng, mặn và hàm lượng iod khá lớn - 534 µg/l, đồng thời Ca, Mn, Mo đều cao, và tỷ lệ cư dân ở đây mắc bệnh bướu cổ tới 43,9%. Còn cư dân ở những khu vực khác ăn nước giếng tầng sâu có các yếu tố hoá-lý bình thường, tỷ lệ bướu cổ trong cộng đồng cư dân rất thấp, chỉ có 0,96% và mức iod niệu bình thường.

Như vậy, có 2 nguyên nhân gây bệnh bướu cổ: bướu cổ do thiếu iod và bướu cổ do thừa iod. Bướu cổ do thừa iod gặp ở những vùng ven biển và có thể cả trong lục địa. Wang Xin (IDD Journal, N⁰10 - 4/1991) cho biết, Tp Thượng Hải không có bệnh bướu cổ địa phương, còn nhiều vùng hẻo lánh thuộc các tỉnh Hà Bắc, Sơn Tây, Sơn Đông, Phúc Kiến, bệnh bướu cổ địa phương khá phát triển do dinh dưỡng iod quá mức.

Bệnh bướu cổ địa phương phát triển ở một số khu vực còn do tỷ lệ không cân đối của một số nguyên tố vi lượng dinh dưỡng trong môi trường. Nghiên cứu của Jhuski Liu (IDD Journal N⁰3 - 10/1993) đã phát hiện bệnh bướu cổ tăng do hàm lượng nitrat trong đất và nước tăng cao. Một số vùng có bệnh bướu cổ địa phương và bệnh viêm khớp xương địa phương có liên quan đến sự thiếu Se trong môi trường và đây còn có thể là nhân tố gây chứng đần độn địa phương. R.C. Cooksey và nnk (1985) ở Viện Nội tiết Praha đã nghiên cứu bệnh bướu cổ ở Bohemia sau 20 năm phòng bệnh bằng muối iod cho biết, ở Praha có tỷ lệ bướu cổ cao nhưng đáng chú ý là môi trường sống ở đây không thiếu iod. Có thể những yếu tố khác là nguyên nhân chủ yếu sinh bệnh bướu cổ địa phương ở đây. B.A. Lamlerg (1985) ở Trường Đại học Helsinsky nghiên cứu các rối loạn tuyến giáp kết hợp với thiếu hụt iod cho biết, công tác phòng bệnh bằng muối iod của 25 nước rải rác khắp thế giới, nhưng kết quả cho thấy một số vùng ở đó bệnh bướu cổ vẫn tồn tại, mặc dầu môi trường đủ iod (IDD, Journal N⁰9 - 4/1993). Rõ ràng những nơi này tồn tại các chất sinh bướu cần được xác định. Chính vì vậy, nhiều năm qua các chất sinh bướu đã thu hút sự chú ý của nhiều nhà khoa học thế giới và trong nước.

3. Ý nghĩa sinh học của iod đối với động vật và con người

Có thể nói, toàn bộ iod của cơ thể tập trung ở tuyến giáp. iod gắn với một protein (globulin) chứa nhiều thyroxin (T4). Bình thường mỗi ngày tuyến giáp ở người lớn sản xuất được 85 µg T4 và 32 µg T3. Hằng ngày trẻ em dưới 10 tuổi thu nhận 40-120 µg và người lớn là 150 µg. Từ huyết thanh, phần lớn iod được tập trung vào tuyến giáp, phần còn lại được thải ra ngoài qua nước tiểu và mồ hôi. Bình thường trong mỗi giờ, 1 lít máu đưa tới tuyến giáp 2,5 µg iod. Trong trường hợp lượng iod trong máu thấp thì sự tuần hoàn phải tăng lên để cung ứng iod cho tuyến giáp. Trong trường hợp thiếu iod nặng, sự sản xuất T4 bị giảm đi còn sự sản xuất T3 tăng lên để duy trì trạng thái bình thường cho cơ thể và tiết kiệm iod. Nếu thiếu iod nặng hơn thì cả T4 và T3 đều giảm.

4. Tình trạng bệnh bướu cổ địa phương ở Việt Nam

Kết quả điều tra dịch tễ học trước 1990 ở một số địa phương thuộc 17 tỉnh miền núi cho thấy tỷ lệ người mắc bệnh bướu cổ đạt trung bình 34,2%, trong đó vùng nặng khoảng 1 triệu dân với tỷ lệ mắc bệnh khoảng 66,36%, vùng trung bình khoảng 6 triệu dân với 31,56% người mắc bệnh và vùng nhẹ khoảng 2 triệu dân với tỷ lệ 27,78% người mắc bệnh.

Đáng ngại nhất là ở những vùng thiếu iod nặng đã phát hiện thấy nhiều người bị đần, một số vùng có tỷ lệ ngu đần từ 1 đến 8% số dân [3].

Năm 1993, lần đầu tiên ngành Y tế đã tiến hành điều tra các rối loạn thiếu hụt iod trên phạm vi toàn quốc. Kết quả cho thấy khoảng 84% cư dân thiếu iod trong đó 16% thiếu nặng, 45% thiếu vừa và 23% thiếu nhẹ. Tỷ lệ bướu cổ chung của cả nước thuộc loại trung bình. Thực hiện Nghị định 148 CP/1993 của Chính phủ, từ đầu 1994 Chương trình phòng chống các rối loạn thiếu hụt iod bằng biện pháp toàn dân ăn muối iod được triển khai sâu rộng trong cả nước đã đưa lại kết quả là sau 5-7 năm, tỷ lệ người mắc bệnh bướu cổ có giảm đi.

Kết quả điều tra dịch tễ học năm 2000 tại 7 vùng sinh thái trong cả nước cho thấy tỷ lệ bướu cổ trung bình trong cả nước là 10,1%. Đánh giá theo mức iod niệu (12,6 µg/dl) cho thấy, có 2,2% dân cư thiếu iod nặng 13,6% thiếu vừa và 23,4% thiếu nhẹ, ở đồng bằng Cửu Long tỷ lệ bướu cổ khá cao, trung bình tới 14,1% và mức iod niệu lại thấp.

Khi nghiên cứu nguyên nhân bệnh bướu cổ vùng đồng bằng Cửu Long, Phan Văn Duyệt [27] cho biết, tỷ lệ người mắc bệnh bướu cổ ở Tiền Giang là 9,2-27,7%, ở Hậu Giang - 19,3%, nhưng bướu cổ ở đây không phải là do thiếu iod trong môi trường mà do tồn tại một số chất sinh bướu (goitrogenous substances).

Bệnh bướu cổ địa phương ở các khu vực thuộc đồng bằng Bắc Bộ cũng có nhiều điểm cần chú ý. Kết quả điều tra tại Văn Côn (Hoài Đức), Vân Nam (Phú Thọ) cho thấy, tỷ lệ bướu cổ ở đây tới trên 30% [3]. Ở xã Tân Việt (Cẩm Giàng, Hải Dương) và xã Đại Tập (Khoái Châu, Hưng Yên) tỷ lệ bướu cổ trong cộng đồng cư dân tương ứng là 18,62% và 35,5%. Độ bướu cổ ở đây thuộc mức nhỏ, độ tập trung I¹³¹ ở mức trung bình đến cao, chứng tỏ chất sinh bướu đã cản trở sự tổng hợp các hocmôn tuyến giáp của cơ thể [14].

Để tìm hiểu các yếu tố sinh bướu, Phan Huy Nhu đã tiến hành điều tra dịch tễ học bệnh bướu cổ với các yếu tố liên quan ở Cát Bà, Hải Phòng. Kết quả điều tra cho thấy, tỷ lệ bướu cổ trong cư dân vùng đảo này tới 58,81 [26]. Khi nghiên cứu bệnh bướu cổ có liên quan với môi trường sống, Phan Văn Duyệt đã cho biết tỷ lệ người mắc bệnh bướu cổ ở xã Phụng Công (Châu Giang, Hưng Yên) là trên 10% cư dân, nhưng khu vực này không có tình trạng thiếu iod. Ở đây nếu điều trị bằng iod thì không hiệu quả [27]. Rõ ràng, mối liên quan giữa bệnh bướu cổ với môi trường sống là một vấn đề phức tạp mà một lĩnh vực khoa học nào đó không thể đơn phương giải quyết được.

II. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM ĐỊA HOÁ IOD TRONG MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN

1. Một số đặc điểm hoá-lý của iod

Nguyên tố iod (I) thuộc nhóm VII trong Bảng tuần hoàn các nguyên tố hoá học, có số thứ tự 53. Nguyên tử iod gồm 1 đồng vị bền I¹²⁷ và các đồng vị phóng xạ I¹³¹, I¹²⁵, I¹²⁶,I¹²⁹, I¹³³, I¹³⁴ và I¹³⁵ iod là nguyên tố nặng nhất trong nhóm halogen có tính chất gần giống với fluor (F), nhưng có hoạt tính hóa học mạnh hơn, biểu hiện tính á kim.

Đặc điểm địa hóa cơ bản của iod là tính ưa sinh vật, ưa halogen và tích tụ trong các đối tượng tự nhiên, chủ yếu là trong sinh quyển và thuỷ quyển.

2. Sự phân bố iod trong các đối tượng tự nhiên

2.1. Iod trong vỏ Trái đất

Phun trào núi lửa và các hoạt động thuỷ nhiệt dịch trong vùng núi lửa là những nguồn iod chính cung cấp cho bề mặt Trái đất. Sự đánh giá về mặt địa hoá hậu quả của hoạt động núi lửa ở quần đảo Kuril (Nga) cho thấy, suốt thời kỳ hoạt động núi lửa vùng này (khoảng 83 triệu năm) đã thải ra hơn 4.10⁸ tấn iod. Theo tính toán có tới 1/20 khối lượng tất cả các khí phun núi lửa trên trái đất là cung núi lửa Kuril. Với cách tính toán trên thì lượng phun trào núi lửa trên mặt Trái đất hàng năm có khoảng 120 tấn (6 t × 20).

2.2. Iod trong khoáng vật

Khoáng vật chứa iod rất ít, có 9 iodur: marxit - CuI, hydroiodur - HI, ammoni iodur - NH₄I, saloxit - CuIO₃(OH), lautarit - Ca(IO₃)₂… Hỗn hợp đồng hình của I và Br trong một số halogen (Ag, Hg) và phosphat đến 5 mg/l iod. Lượng iod trong khoáng vật sulfat như sau (ppm): cinnabar, chalcopyrit, galenit - 2, sphalerit, pyrit, pyrrotin - 0,5.

2.3. Iod trong các đá

- Iod trong các đá magma - phun trào: Hàm lượng iod trong các đá magma dao động trong giới hạn 0,07-0,55 ppm. Trong liparit - 0,52 ppm, trong serpentinit - 0,6-3,96 ppm. Hàm lượng trung bình của iod trong các đá phun trào khoảng 0,3 ppm.

- Iod trong các đá trầm tích: Hàm lượng iod trong các trầm tích lục nguyên khoảng 0,2-13,0 ppm trong đó cát kết - 3,75 ppm, đá phiến sét - 4,4 ppm. Nhiều tài liệu thực tế cho thấy mối tương quan có quy luật giữa sự tập trung iod với hàm lượng hữu cơ và thành phần sét. Đã xác định được rằng, khi lượng hữu cơ nhỏ hơn 5% thì sự phụ thuộc thể hiện rõ khi lượng hữu cơ tăng cao (trên 5%) thì mối tương quan rất chặt chẽ.

- Hàm lượng iod trong đá vôi dao động từ vết đến 6,1 ppm. Một số dạng khác như đá vôi silic có hàm lượng iod rất cao, từ 23,0 đến 29,0 ± 7 ppm.

- Các đá muối có hàm lượng iod khác nhau từ vết đến 0,05 ppm. Hàm lượng iod trong anhydrit (cartenit), xivin (leopondit), halit (muối mỏ) và mỏ salpet kali tới 400 ppm. Nhìn chung, hàm lượng trung bình của iod trong các trầm tích muối khoảng 0,8 ppm.

- Hàm lượng iod trong than bùn phụ thuộc vào điều kiện hình thành chủng, cũng như vào thành phần sinh khối và mức độ biến đổi, thường có mức độ dao động từ 0,05 đến 41,0 ppm. Trong các đá phiến cháy và bitum, có mức độ tập trung iod đạt khá cao, tới 17-242 ppm. Hàm lượng iod trong mỏ dầu như ở Nga, các nước vùng Trung Á, vùng Kavkaz ở mức từ 2,4 đến 16 ppm, trung bình khoảng 7,2 ppm.

2.4. Iod trong không khí

Hàm lượng trung bình của iod trong không khí tầng đối lưu khoảng 1 µg/m³, tổng lượng iod trong không khí trong giới hạn 12 km ước tính tới 12.10⁶ tấn. Lượng iod bổ sung hàng năm vào khí quyển khoảng 511,3.10³ tấn, trong đó từ sự phân huỷ vật chất hữu cơ khoảng 0,1.10³ tấn, đốt cháy nhiên liệu -5.10³ tấn, bay hơi từ nước biển 500.10³ tấn.

2.5. Iod trong nước

Hàm lượng iod trong nước biển và đại dương trung bình 0,052 mg/l, nước gần bờ có hàm lượng iod thấp hơn. Dạng iod tồn tại trong nước biển chủ yếu là iodat (khoảng 73-80%), ít hơn có dạng iodur. Hàm lượng iodur trong nước tất cả các đại dương đều như nhau, còn lượng tổng số iod (I^-+ IO₃) thì rất khác nhau. Bởi vì IO₃^- trong điều kiện nước đại dương hợp chất được bền vững, sự dao động hàm lượng tổng số là do sản phẩm oxy hoá I^- là hypoiodur. Một phần lớn iod trên bề mặt nước biển ở dạng iod tự do bị mất đi, hơn nữa sự mất đi iod tăng lên do ảnh hưởng của các tia cực tím:

2I^-+ 1/2 O₂+ H₂O + hv = I₂ + 2 OH^-

Một phần iod trong nước biển được tách ra và tập trung bởi sinh vật biển.

2.6. Iod trong đất

Hàm lượng iod trong các kiểu đất khác nhau dao động trong giới hạn rất rộng, từ 0,05 đến 80 ppm. Đất giàu các phần tử sét, mùn hữu cơ, than bùn thường giàu iod hơn. Iod tập trung cao trong đất rừng, từ 12 đến 30 ppm, trong đất đen 10,8 ppm. Đất có thành phần cơ giới nhẹ vùng ẩm ướt thường nghèo iod.

2.7. Iod trong sinh vật

Hàm lượng iod trong thực vật nước ngọt từ 40 đến 80 ppm, trong thực vật biển đa bào kích thước lớn dao động trong khoảng rất rộng, từ 10-600 ppm trọng lượng tươi (trong tảo đỏ và tảo nâu thường cao hơn tảo xanh), trong tro thực vật lục địa khoảng 5,0 ppm. Một số loài san hô, cá, hải miên có mức độ tập trung iod rất cao như san hô từ 44-7790 ppm. Sự tập trung iod trong một số loài cá phụ thuộc vào mức độ tập trung của nguyên tố này trong phù du, thức ăn của cá. Hàm lượng iod trong một số loài cá từ 0,5-1,0 ppm. Hàm lượng trung bình của iod trong cơ thể người khoảng 0,2 ppm.

III. MỐI LIÊN QUAN GIỮA ĐỊA HOÁ MÔI TRƯỜNG VỚI BỆNH BƯỚU CỔ ĐỊA PHƯƠNG Ở VIỆT NAM

1. Địa hóa môi trường liên quan với bệnh bướu cổ địa phương miền Tây Bắc Bộ

1.1. Hàm lượng iod và một số nguyên tố vi lượng trong đá miền Tây Bắc Bộ

- Hàm lượng iod trong đá: Hàm lượng trung bình của iod trong các thành tạo địa chất khác nhau như syenit thuộc phức hệ Pu Cam Cáp và granit thuộc pb khoảng 0,2 ppm, diorit gabbrodiorit thuộc phức hệ Điện Biên khoảng 0,23 ppm. Các đá plagiogranit, granodiorit thuộc phức hệ Cù Vân - 0,21 ppm, granodiorit granit - 0,16 ppm.

Hàm lượng trung bình của iod trong các đá gneis miền Tây Bắc Bộ khoảng 0,16 ppm, trong đó gneis thuộc phức hệ Sông Hồng có từ 0,11 đến 0,22 ppm. Các đá sericit thuộc hệ tầng Nậm Cô khoảng 0,18-0,23 ppm, trung bình khoảng 0,20 ppm.

Đá phun trào và carbonat phân bố chủ yếu ở dải Lai Châu - Thuận Châu - Sơn La - Mộc Châu và qua Hoà Bình đến Ninh Bình và một số thành tạo khác rải rác như hệ tầng Cẩm Thuỷ - 0,25 ppm, Văn Chấn - 0,3 ppm, Bản Páp - 0,07-0,25 ppm. Hàm lượng iod trong đá vôi thuộc hệ tầng Đồng Giao thấp nhất, khoảng 0,05 ppm.

Trong các trầm tích lục nguyên thì các cuội kết, sỏi kết, cát kết có hàm lượng iod thấp hơn cả, thường từ 0,06 đến 0,17 ppm, trong đó cát bột, kết hệ tầng Yên Châu - 0,06 ppm, S₂-D₁pp - 0,04 ppm. Đá phiến sét giàu iod hơn, thường từ 0,17-0,70 ppm, trong đó phiến sét hệ tầng Cam Đường là 0,70 ppm.

Nhìn chung, sự phân bố iod trong các đá miền Tây Bắc Bộ tuân theo một quy luật chung là hàm lượng trong đá trầm tích giàu hơn trong đá magma, đá phiến sét cao hơn các đá khác.

- Hàm lượng các nguyên tố khác trong đá miền Tây Bắc Bộ: Ngoài iod, một số nguyên tố khác có khả năng liên quan với bệnh bướu cổ địa phương mà nhiều nhà khoa học quan tâm như Se, Co, Cu, F, Mn, Zn, As và Ca cũng được nghiên cứu. Đặc điểm địa hoá của các nguyên tố này phụ thuộc rất nhiều vào đặc điểm cấu trúc địa chất, thành phần thạch học và lịch sử phát triển địa chất khu vực.

+ Hàm lượng arsen (As): Hàm lượng As dao động từ 0,29 đến 1,33 ppm, trong đó đá vôi thuộc hệ tầng Bản Páp có mức As khá cao trung bình là 1,33 ppm, nhưng vẫn thấp hơn so với Clarke của As trong thạch quyển là 1,7 ppm.

+ Hàm lượng calci (Ca): Hàm lượng Ca dao động từ 0,07 đến 28,9% trong đó trầm tích cát, sỏi kết thuộc hệ tầng Sông Bôi có mức Sb rất thấp ~ 0,07 ppm, trong granit là 0,12%. Hàm lượng Ca trong đá vôi hệ tầng Bản Páp khá cao, tới 28,9%.

1.2. Hàm lượng iod và một số nguyên tố khác trong đất miền Tây Bắc Bộ

- Hàm lượng iod trong đất miền Tây Bắc Bộ: Hàm lượng iod trong đất và vỏ phong hoá miền Tây Bắc Bộ rất thấp, dao động trong khoảng 1,58-4,22 ppm, trung bình khoảng 2.8 ppm (0,005-0,422 ppm). Lượng iod phong hoá từ đá gốc và lượng iod được bổ sung qua nước mưa, gió và thực vật được giữ lại trong môi trường phụ thuộc vào một số yếu tố như kiểu đá và vỏ phong hoá trên các thành tạo địa chất, đai khí hậu và điều kiện địa hình và các yếu tố môi trường địa hoá khác nhau.

- Sự phân bố iod trong đất theo các đai cao: Iod thường tập trung trong đất ở đai cao nhiều hơn những đai thấp (Bảng 3). Điều này có thể hiểu rằng, iod tập trung trong mùn hữu cơ. Hiện tượng này còn được biểu hiện ở mối tương quan giữa hàm lượng iod trong đất và trong nước trên mặt. Kết quả khảo sát cho thấy, hàm lượng iod trong đất ở các vùng khác nhau rất khác nhau, từ đai núi cao đến đai núi thấp - gò đồi (Bảng 4). Nhìn chung, đất trong các cảnh quan núi thấp và đồi gò có hàm lượng iod thấp hơn đất ở cảnh quan đai núi cao.

Bảng 4. Sự phân bố iod trong đất theo các đai cao vùng núi Tây Bắc Bộ

Đai cao (m)	Đặc điểm các yếu tố tự nhiên	Hàm lượng mùn %	Các thành tạo địa chất
Đai cao (m)	Đặc điểm các yếu tố tự nhiên	Hàm lượng mùn %	Lục n guyên	Carbonat	Lục nguyên - phun trào xen carbonat	Biến chất	Biến chất xen carbonat	Magma xâm nhập và phun trào
>1700	Đất mùn, vàng xám, độ phong hoá yếu, lượng mùn cao, tầng đất lẫn nhiều đá vụn	> 8			3,26		3,20	3,83
700-1700	Đất vàng đỏ, mùn trung bình, có hiện tượng laterit yếu, đất có lẫn đất vụn.	3-8		2,58	2,86	4,08		3,91
<700	Đất đỏ vàng, quá trình phong hoá và rửa trôi mạnh mẽ, lượng mùn từ trung bình đến ít, quá trình laterit mạnh	< 3	2,51	2,73	2,68	2,67	2,88	2,72

Bảng 5. Mặt cắt địa hoá cảnh quan trên thành tạo địa chất hệ tầng Văn Chấn vùng Tú Lệ

TT	Các vùng khảo sát	Đai cao (m)	Hàm lượng iod, ppm
1	Kim Nọi, Mù Cang Chải	> 1700	3,29
2	Khau Pha, Mù Cang Chải	-	3,15
3	Ngã Ba Kim, Mù Cang Chải	700-1700	2,97
4	Liên Sơn, Văn Chấn	< 700	2,90
5	Nậm Búng, Văn Chấn	-	2,83
6	Đông Khê, Văn Chấn	-	2,97
7	Trần Phú, Văn Chấn	-	2,42
8	Lương Thịnh, Văn Chấn	-	2,54
9	Hưng Thịnh, Trấn Yên	-	3,07
10	Mường Cởi, Phù Yên	-	2,58

- Hàm lượng các nguyên tố khác trong đất miền Tây Bắc Bộ: Cùng với việc nghiên cứu đặc điểm địa hoá iod trong đới biểu sinh, một số nguyên tố khác có ý nghĩa về mặt dịch tễ học bệnh bướu cổ cũng được đề cập đến như Se, Co, Cu, F, Zn, Mn, As, Ca.

+ Hàm lượng đồng (Cu): Được biết hàm lượng trung bình của Cu trong đất và vỏ phong hoá của miền Tây Bắc Bộ khoảng 8,4 ppm, nằm dưới giới hạn sinh địa hoá bình thường của Cu trong đất (15-60 ppm). Phần lớn các kiểu đất gặp ở mức hàm lượng Cu từ 6,5 đến 15,0 ppm. Ngược lại một số kiểu đất như đất trên đá vôi thuộc hệ tầng Bản Páp tại Phan Su Lìn có hàm lượng cao hơn cả, trung bình 46 ppm, đất phát triển trên các trầm tích lục nguyên thuộc hệ tầng Sông Bôi tại Na Ngám (Điện Biên) thấp hơn 32,2 ppm. Tiếp sau là các kiểu đất trên các đá biến chất thuộc phức hệ Sông Chảy ở mức 26,0 ppm, đất trên hệ tầng Văn Chấn thường từ 15 đến 24,0 ppm.

+ Hàm lượng arsen (As): Nhìn chung, hàm lượng As trong đất miền Tây Bắc Bộ nằm trong giới hạn sinh địa hoá cho phép của nguyên tố này là từ 1 đến 10 ppm. Như đất dốc tụ trên đá carbonat thuộc hệ tầng Đồng Giao có hàm lượng trung bình là 5,87 pm (4,17-6,05 ppm), trên đá vôi thuộc hệ tầng Bắc Sơn cao hơn chút ít - 11,05 ppm, đất phát triển trên đá phun trào bazơ xen cởbonat khoảng 7,1 ppm (3,8-13,75 ppm). Đất phát triển trên đá biến chất thuộc phức hệ Sông Chảy thấp hơn cả, trung bình có mức hàm lượng khoảng 2,60 ppm.

- Tỷ lệ hàm lượng iod với một số nguyên tố khác trong đất miền Tây Bắc Bộ: Được biết khi môi trường thiếu iod đồng thời tỷ lệ giữa nó với một số nguyên tố khác như Se, Co, Cu, Zn, F, Mn, As, Ca, … không cân đối sẽ làm giảm chức năng dinh dưỡng iod đối với cơ thể khiến cho bệnh bướu cổ trầm trọng hơn. Ở miền Tây Bắc Bộ ta thấy nhiều vùng có tỷ lệ iod với một số nguyên tố khác không đảm bảo nhu cầu sinh học bình thường. Như ở Tòng Quá Lìn (Phong Thổ) thuộc cảnh quan núi cao trên 1100 m, đất phát triển trên đá biến chất gneis, amphibol, migmatit có hàm lượng nhiều nguyên tố ở mức thấp như: Se ~0,12 ppm, Mn ~132 ppm, F ~160 ppm trong khi đó, mức hàm lượng Zn lại khá cao, đạt tới 359 ppm. Các điều tra dịch tễ học cho thấy tỷ lệ bướu cổ trong cộng đồng cư dân khu vực khá cao, trên 50%.

Kết quả nghiên cứu trên cho thấy đặc điểm về tỷ số địa hoá của iod và một số nguyên tố khác nhau trong môi trường là rất đáng chú ý trong nghiên cứu dịch tễ học bệnh bướu cổ và là cơ sở khoa học để giải thích căn nguyên của sự tồn tại và phát triển bệnh bướu cổ, cũng như việc đề xuất các biện pháp hợp lý trong công tác phòng chống các bệnh thiếu hụt iod ở các vùng dân cư khác nhau.

1.3. Hàm lượng iod và một số nguyên tố khác trong nguồn nước

- Hàm lượng iod trong các nguồn nước: Hàm lượng trung bình của iod trong các nguồn nước tự nhiên miền Tây Bắc Bộ phần lớn nằm trong khoảng 0,9-23,0 µg/l, tùy thuộc vào các thành tạo địa chất khác nhau. Nước trong các đá xâm nhập magma có hàm lượng iod trung bình là 1 µg/l, trong các trầm tích - phun trào xen carbonat thuộc hệ tầng Pia Phương tại Vĩnh Kiên, trong các hệ tầng Văn Chấn và Cẩm Thuỷ từ 8,0 đến 17,0 µg/l. Trong nước trong đá biến chất thuộc hệ tầng Sin Quyền tại Đại Sơn và Mậu Đông (Văn Yên) có hàm lượng iod trung bình khoảng 0,9-13,0 µg/l.

- Hệ số di động (K_x) của iod theo nước trong các thành tạo địa chất: Hệ số di động của iod biểu hiện khả năng dịch chuyển của nó: hệ số di động càng lớn thì mức độ rửa trôi và cường độ dịch chuyển theo nước của iod càng lớn và ngược lại, hệ số di động thấp, hợp chất iod bền vững và khả năng hấp thụ sinh học thấp. Hệ số di động iod phụ thuộc vào một số yếu tố như địa hình, thành phần thạch học của đất đá và môi trường địa hoá. Khả năng di động của iod trong nước thuộc các thành tạo địa chất khác nhau cũng khác nhau. Kết quả nghiên cứu cho thấy, trong đá biến chất sericit, iod có hệ số di động K_x khá cao khoảng 188, K_x của iod trong các trầm tích carbonat khoảng 26-40 (Bảng 6).

- Tỷ số iod/calci (I/Ca) trong nước: Kết quả phân tích cho thấy, những mẫu nước có hàm lượng Ca từ 50 đến 100 mg/l thì tỷ số I/Ca thường nhỏ hơn 1, chúng thường là những nguồn nước trong các thành tạo carbonat, hoặc xen carbonat như ở các hệ tầng Bản Páp, Cẩm Thuỷ, Cò Nòi, Đồng Giao, Văn Chấn, … Ở đây tỷ số I/Ca thường từ 2 đến 4, nhưng nguồn nước trong các thành tạo địa chất khác có tỷ số này khoảng 1. Ở những khu vực có tỷ số I/Ca <1 thường có tỷ lệ bướu cổ trong cư dân khá cao. Trên đồ thị biểu diễn mối tương quan giữa tỷ số I/Ca với hàm lượng Ca trong nước chúng tập trung trong một vùng, chúng tôi đề nghị gọi là "trường địa hoá calci với bệnh bướu cổ". Ở đó tồn tại những ổ bướu cổ với tỷ lệ người mắc bệnh cao, thường trên 40% (Hình 2).

Bảng 8. Tình hình bướu cổ ở một số địa phương
(theo tài liệu của TTYT Dự phòng tỉnh Thái Bình)

TT	Nhóm các xã có tỷ lệ mắc bệnh trên 12%		Nhóm các xã có tỷ lệ mắc bệnh từ 5 đến 12%
	Tên xã	Tỷ lệ .%	Tên xã	Tỷ lệ,%
1	Huyện Vũ Thư	13,4		6,5
1.1	Bách Thuận Song Lãng Vũ Vân Dũng Nghĩa Hồng Lý	12,6 14,0 13,0 13,0 14,5	Đông Thanh Song An Vũ Hội Vũ Ninh Tân Lập	7,0 7,0 5,0 7,0 6,6
1.2
1.3
1.4
1.5
2	Huyện Hưng Hà	13,8		6,8
2.1	Điệp Nông Đông Đô Bình Lăng Độc lập Phú Sơn	12.5 13.0 16.5 14.0 13.0	Minh Tân Minh Khai Hồng An Thái Hưng Phúc Khánh	7,0 7,0 7,0 6,8 6,5
2.2
2.3
2.4
2.5
Trung bình nhóm xã 1		13,6	Trung bình nhóm xã 2	6,7

Cùng sống trong môi trường địa hoá như nhau thấy tỷ lệ thiếu iod không khác biệt giữa các nhóm tuổi. Nhưng ở giai đoạn cơ thể phát triển (tuổi dậy thì) thấy tỷ lệ bướu cổ cao hơn và nhiều bướu cổ kích cỡ lớn hơn trước dậy thì. Điều này được thể hiện ở nhóm 7 tuổi chỉ có bướu cổ độ Ia, còn bướu cổ độ Ib lại tập trung chủ yếu nhóm tuổi 13-15 tuổi.

Kết quả phân tích iod niệu tại Bệnh viện Nội tiết TW và Bệnh viện Bạch Mai cho thấy, hàm lượng iod niệu của trẻ không bướu cổ ở nhóm xã 1 là 11,9 µg / 100 ml thấp hơn so với nhóm không bướu cổ là 17,2 µg / 100 ml . Trong khi đó ở các xã nhóm xã 2 thì hàm lượng iod niệu ở nhóm bướu cổ là 15,7 µg / 100 ml tương đương với nhóm trẻ không bị bướu cổ là 15,6 µg / 100 ml. Điều này cho thấy tình trạng bướu cổ của trẻ em trong cộng đồng ngoài yếu tố thiếu hụt iod có thể còn những yếu tố khác giữ vai trò như chất sinh bướu tồn tại trong môi trường.

Như vậy có thể thấy, những xã có tỷ lệ mắc bướu cổ cao thì có sự khác biệt rõ về hàm lượng iod niệu giữa trẻ mắc bướu cổ với trẻ không mắc bướu cổ, còn những nơi có tỷ lệ bướu cổ thấp thì không thấy rõ ảnh hưởng của sự thiếu hụt iod tới tỷ lệ bướu cổ.

Kết quả điều tra dịch tễ học bệnh bướu cổ cho thấy, tỷ lệ thiếu iod ở trẻ nhóm xã 1 là 28,4%, còn ở nhóm xã 2 hơi cao hơn ~ 31.1%. Trẻ em ở các nhóm xã này chủ yếu là thiếu iod ở mức nhẹ (nhóm xã 1 là 22,0%, nhóm xã 2 là 21,9%), ít gặp ở mức vừa (nhóm xã 1 – 6,4%, nhóm xã 2 – ~9,2%), không gặp trường hợp nào thiếu iod nặng.

Trong số học sinh mắc bệnh bướu cổ thấy chủ yếu là bướu cổ độ Ia, Ib, không thấy bướu cổ độ II. Không thấy học sinh nào có bướu cổ thể nhân và thể hỗn hợp, chủ yếu là thể lan toả. Điều đó thể hiện tình trạng bướu cổ tại vùng nghiên cứu ở mức độ nhẹ. Tình trạng này phù hợp với kết quả phân tích hàm lượng iod nước tiểu. Căn cứ vào sự phân loại vùng thiếu iod của WHO/CCIDD (1997) thì vùng nghiên cứu thuộc loại thiếu iod mức độ nhẹ.

2.2. Đặc điểm địa hoá môi trường liên quan bệnh bướu cổ địa phương vùng nghiên cứu

- Đặc điểm các yếu tố, môi trường địa hoá

+ Độ pH của nước: Độ pH của các nguồn nước như nước dưới đất (giếng khơi, giếng khoan), nước mặt (nước ao, hồ), nước mưa trong các bể chứa nước mưa của các hộ gia đình phần lớn thuộc kiểu kiềm. Giá trị trung bình của pH nước giếng khơi, nguồn nước sinh hoạt phổ biến của cư dân là 7,27 (dao động 6,8-7,65). Độ pH trong nước giếng khơi thuộc nhóm xã 1 trung bình là 7,46 (7,20-7,65), nhóm xã 2 – 7,08 (6,08-7,30).

+ Hàm lượng bicarbonat (HCO₃^-): Kết quả điều tra trạng thái môi trường vùng nghiên cứu cho thấy, các nguồn nước như giếng khơi, nước dưới đất tầng sâu, nước ao hồ và cả nước trong các bể chứa nước mưa có hàm lượng HCO₃^- cao, đa phần chúng có tính kiềm cao.

Hàm lượng trung bình của HCO₃^- trong giếng khơi vùng nghiên cứu là 520,6 mg/l (433,1-597,8 mg/l), trong đó hàm lượng HCO₃^- ở địa phương nhóm xã 2 có trị số trung bình khoảng 530,7 mg/l (497,2-579,5 mg/l), cao hơn không đáng kể so với nước giếng khơi thuộc nhóm xã 1 là 513,9 mg/l (433,1-597,5 mg/l). Nước giếng khoan có hàm lượng HCO₃^- thấp hơn nước giếng khơi, trung bình khoảng 267,2 mg/l, trong đó ở nhóm xã 1 – 311,1 mg/l (48,8-658,8 mg/l), ở Vân Đông, Phú Sơn (Hưng Hà) có mẫu chỉ 91,5 mg/l.

+ Hàm lượng chlor (Cl): Nhiều vùng nghiên cứu là đất mặn, đất phèn. Hàm lượng trung bình của Cl trong nước giếng khơi khoảng 234,7 mg/l (56,8-539,6 mg/l), trong đó nước giếng thuộc nhóm xã 2 có giá trị trung bình 331,0 mg/l (234,3-539,6 mg/l), còn ở nhóm xã 1 thấp hơn – 147,3 mg/l (56,8-326,6 mg/l).

+ Hàm lượng sulfat (SO₄²): Đánh giá hàm lượng SO₄²trong các nguồn nước vùng nghiên cứu cho thấy, hàm lượng trung bình của SO₄^2- nước dưới đất tầng nông trong các giếng khơi khoảng 6,4 mg/l, trong đó nước giếng thuộc các khu vực nhóm xã 2 là 8,75 mg/l và ở nhóm xã 1 là 4,8 mg/l.

- Hàm lượng một số nguyên tố đa lượng và vi lượng vùng Thái Bình:

+ Hàm lượng calci (Ca): Hàm lượng trung bình của Ca trong đất vùng nghiên cứu là 166,96 ppm (26,8-624,62 ppm) trong đó đất của nhóm xã 2 trung bình là 183,83 ppm (48,50-377,30 ppm) và nhóm xã 1 là 145,48 ppm (70,05-213,85 ppm). Nhìn chung, sự phân bố calci trong đất ở các vùng ít có sự khác biệt lớn.

+ Hàm lượng đồng (Cu): Hàm lượng trung bình của Cu trong đất vùng nghiên cứu là 36,17 ppm (23,24-62,30 ppm), trong đó Cu của đất nhóm xã 2 là 35,28 ppm (27,02-40,79 ppm) và nhóm xã 1 là 37,29 ppm (34,13-43,20 ppm). Như vậy, có thể thấy Cu phân bố khá đồng đều ở các khu vực với mức hàm lượng không thấp hơn so với Clarke của Cu trong đất thế giới (20 ppm). Với mức hàm lượng này, sinh vật có khả năng tự điều chỉnh các chức năng sinh lý bình thường trong hoạt động sống và phát triển của mình.

- Hàm lượng iod (I) trong môi trường vùng Thái Bình: Để nghiên cứu đặc điểm môi trường địa hoá nhằm đánh giá ảnh hưởng của nó đến sự hình thành và tồn tại bệnh bướu cổ địa phương ở vùng nghiên cứu đã tiến hành điều tra nghiên cứu đặc điểm địa hoá iod và một số nguyên tố khác trong môi trường đất, nước và cây trồng tại địa phương. Kết quả điều tra cho thấy, hàm lượng trung bình của iod trong đất các khu vực của vùng nghiên cứu là 5,10 ppm (4,25-7,50 ppm), trong đó khoảng 65% số mẫu có mức hàm lượng iod > 5 ppm và 35% số mẫu có mức hàm lượng iod < 5 ppm. Kết quả này chứng tỏ, môi trường ở đây không có sự thiếu hụt iod lớn (Bảng 11).

Sự phân bố iod ở các vùng có khác nhau, hàm lượng iod trong đất thuộc nhóm xã 2 có giá trị trung bình là 5,47ppm (4,25-7,50 ppm), trong đó 65% số mẫu có mức iod trên 5 ppm, còn lại 35% số mẫu có hàm lượng iod nhỏ hơn 5 ppm, hàm lượng iod trong đất ở các vùng thuộc nhóm xã 1 có giá trị trung bình thấp hơn nhóm 2 – 4,63 ppm (4,25-5,75 ppm), trong đó khoảng 90% số mẫu có mức giá trị hàm lượng < 5,0 ppm, khoảng 10% gặp hàm lượng ở mức cao hơn. Ở đây biểu hiện rõ mối tương quan giữa hàm lượng iod trong môi trường với tỷ lệ bướu cổ trong cộng đồng cư dân ở các vùng.

Hàm lượng iod trong các nguồn nước cũng khác nhau: trong lớp nước trên mặt là 0,23 µg/l (0,10-0,31 µg/l). So sánh hàm lượng iod trong nước trên mặt ở ao hồ với hàm lượng iod trong nước dưới đất tầng nông ở các giếng khơi các khu vực nghiên cứu là 0,27 µg/l (0,11-0,48 µg/l), trong đó nước các giếng khơi thuộc nhóm xã 2 là 0,26 µg/l (0,11-0,32 µg/l), còn ở nhóm xã 1 là 0,28 µg/l (0,12-0,48 µg/l).

Hàm lượng trung bình của iod trong lúa, gạo là 11,69 ppm (6,8-15 ppm). Được biết hàm lượng trung bình của iod trong đất nhóm xã 1 thấp hơn ở nhóm xã 2, nhưng hàm lượng iod trong lúa, gạo sản xuất tại các địa phương này lại có giá trị ngược lại, hiện tượng này đã biểu hiện khả năng hấp thụ sinh học iod của cây lúa trồng trên khu vực đất nhóm xã 2 cáo hơn những cây lúa được trồng cấy ở các khu vực đất của nhóm xã 1.

- Đánh giá trạng thái môi trường địa hoá liên quan với bệnh bướu cổ vùng Thái Bình :

+ Nghiên cứu sự phân bố địa lý bệnh bướu cổ địa phương trong vùng ta thấy, các ổ bướu cổ thuộc nhóm tỷ lệ cao thường nằm dọc cạnh sông Hồng (chiếm tới 70% các ổ bướu cổ) và dọc sông Tiền Giang (chiếm khoảng 30%). Các ổ bướu cổ thấp thường phân bố cách xa sông Hồng hơn, chạy theo hướng TB-ĐN.

+ Kết quả điều tra môi trường địa hoá kết hợp với điều tra dịch tễ học bệnh bướu cổ ở một số khu vực của tỉnh Thái Bình cho thấy, hàm lượng trung bình của iod trong đất vùng nghiên cứu có mức > 5 ppm. So sánh với ngưỡng sinh địa hoá iod trong đất của các nhà khoa học thế giới, theo đó, đất có từ 5-40 ppm iod được coi là địa phương có môi trường đầy đủ iod thì Thái Bình không có sự thiếu iod (và nếu có thì rất nhẹ).

Đánh giá mức ô nhiễm vật chất hữu cơ và nitơ trong các nguồn nước được sử dụng trong sinh hoạt của cộng đồng cư dân địa phương vùng nghiên cứu so với tiêu chuẩn cho phép thì chúng ở mức bẩn đến rất bẩn, đặc biệt ở vùng Quang Trung (Vũ Thư), Vân Đông , Phú Sơn (Hưng Hà). Nhiều nhà khoa học đã xác định được dạng tồn tại của iod trong tự nhiên và xác định được mối liên kết bền vững của iod với vật chất hữu cơ, dạng khó hoà tan và di chuyển, làm ảnh hưởng đến khả năng hấp thụ sinh học iod của sinh vật.

+ Nghiên cứu thành phần và tính chất các nguồn nước trong vùng nghiên cứu cho thấy, nước tầng nông, nước trên mặt, nước tầng sâu và nước trong các bể chứa nước mưa đa phần chúng thuộc loại trung tính đến kiềm yếu. Hàm lượng HCO₃^- của các nguồn nước trong vùng đều có mức giá trị cao. Chính độ kiềm bicarbonat cao là nguyên nhân gây ra độ cứng của nước và hình thành các hợp chất bền vững trong đó có hợp chất iod.

+ Nhiều khu vực có mức Cl và một số yếu tố khác như Ca, Mg… khá cao. Với hàm lượng cao của Ca và Mg thì nguồn nước của có thể xếp vào loại nước cứng trung bình. So sánh với tiêu chuẩn của WHO về giới hạn nồng độ Cl trong nguồn nước cung cấp sinh hoạt là 250 mg/l thì nhiều nguồn nước giếng khơi ở đây đều có mức Cl cao. Được biết các nước của cation Ca²⁺, Mg²⁺ có gốc chlorit hay nitrit dễ hoà tan hơn các gốc ion khác được thay thế.

+ Hàm lượng Fe và Mn của lớp nước trên mặt và nước dưới đất tầng nông đều có mức khá cao. Với mức hàm lượng sắt và mangan như vậy thì ở nhiều khu vực đã cao hơn so với tiêu chuẩn cho phép của nước cấp sinh hoạt.

Một đặc điểm môi trường địa hoá đáng chú ý ở đây là đất trồng có độ pH cao và sự có mặt của các yếu tố oxy hoá (Fe³⁺, Mn³⁺, Mn⁴⁺) I^- thành IO₃^-. Bởi vậy, trong điều kiện môi trường giầu Fe³⁺, Mn⁴⁺ và các chất oxy hoá khác sẽ làm tăng sự mất iod trong môi trường vào không khí qua các phản ứng xúc tác hoá học, gây ra hiện tượng là lượng iod tổng số trong đất cao mà hàm lượng iod trong các nguồn nước khu vực như nước mặt (nước ao hồ), nước dưới đất (nước giếng khơi và nước giếng khoan) thường thấp không có sự tương ứng.

+ Ngoài yếu tố thiếu hụt iod dinh dưỡng gây ra bệnh bướu cổ, từ lâu các nhà khoa học đã nhấn mạnh đến vai trò của một số nguyên tố vi lượng mà khi thừa hoặc thiếu chúng đều ảnh hưởng đến khả năng tổng hợp các chất iod của tuyến giáp. Đáng chú ý là môi trường nhiều khu vực có mực hàm lượng Mn trong đất tương đối cao so với chỉ số Clarke. Hàm lượng Cu và Zn trong đất khá phong phú, cao hơn Clark của Cu và Zn trong đất thế giới, còn trong các nguồn nước, mức hàm lượng các nguyên tố này thấp dưới ngưỡng cho phép.

3. Nghiên cứu địa hoá môi trường liên quan với bệnh bướu cổ vùng đảo Cát Bà, Hải Phòng

3.1. Hiện trạng dịch tễ học bệnh bướu cổ vùng đảo Cát Bà

Về mặt tự nhiên, đảo Cát Bà là vùng núi đá vôi, gồm 3 nhóm đất chính:

- Đất dốc tụ phong hoá từ đá vôi, tích tụ trong các khe đá và dưới chân núi. Đất phong hoá từ thành tạo đá vôi, thuộc hệ tầng Cát Bà có màu xám sáng, xám nâu lẫn nhiều mảnh đá vụn, đất tơi xốp. Đất phong hoá trên đá vôi thuộc hệ tầng Quang Hanh có màu đỏ vàng, lượng sét cao hơn.

- Đất phong hoá trên các thành tạo không carbonat, gồm bột kết, cát kết, sét kết tuổi Devon, phân bố thành một dải hẹp ở Xuân Đám, phủ trên đất đá vôi thuộc các hệ tầng Cát Bà và Quang Hanh. Đất và vỏ phong hoá trên các thành tạo này màu vàng đỏ, dày trên 10 m.

- Ngoài 2 nhóm đất trên còn có nhóm đất kết tụ trong các thung lũng giữa núi và các thung lũng mở sát bờ biển với diện tích nhỏ hẹp, được khai hóa thành các ruộng lúa trồng hoa màu khác nhau. Một số thung lũng sát bờ biển có tầng chứa nước dưới đất bị nhiễm mặn.

Nước sinh hoạt trên đảo rất giới hạn, chủ yếu là nguồn nước khe nứt trong các thành tạo đá vôi. Trong các thung lũng, nước thường bị nhiễm mặn, đặc biệt vào mùa khô, dân trên đảo thường dùng bể chứa nước mưa và khi thiếu nước vẫn được bổ sung các nguồn nước khác để sinh hoạt.

Các vùng nghiên cứu được dựa trên đặc điểm môi trường, địa hoá, phân bố cư dân và hiện trạng bệnh bướu cổ địa phương trong cộng đồng nhằm tìm hiểu và xác định các yếu tố liên quan với đặc điểm dịch tễ học bệnh bướu cổ tại vùng đảo đá vôi này.

Một vùng tự nhiên, về mặt lý thuyết được coi là không thiếu iod, nhưng theo số liêu điều tra của Trung tâm Y học và Môi trường biển năm 1992-1994 thì tỷ lệ bướu cổ trong cộng đồng cư dân ở đây lên tới 25%. Vậy đâu là nguyên nhân chính? Do môi trường sống thiếu iod hay do những yếu tố nào khác. Việc nghiên cứu vấn đề này sẽ góp phần làm sáng tỏ nhân tố hình thành các các ổ bướu cổ địa phương ở các vùng hải đảo và duyên hải, cũng như nhiều vùng khác trên lục địa, đặc biệt là những vùng đá vôi chiếm tới 20% diện tích lãnh thổ nước ta.

Công tác điều tra tình trạng thiếu hụt iod trong cộng đồng được tiến hành ở lứa tuổi học đường 7-15 tuổi, mà theo khuyến cáo của WHO - ICCIDD và UNICEF là lứa tuổi thường cung cấp những số liệu đáng tin cậy hơn cả so với các nhóm tuổi khác. Kết quả điều tra ở 2 xã Xuân Đám (ở giữa đảo) và Trân Châu (cạnh biển) cho thấy, tỷ lệ bướu cổ chung của 2 xã này là 24,3%, trong đó ở xã Trân Châu là 22,4%, ở xã Xuân Đám cao hơn - 25,8%. Đối chiếu với các tiêu chuẩn của WHO, các vùng nghiên cứu của đảo được xếp vào vùng thiếu hụt iod mức độ trung bình (từ 20-29%). Kết quả điều tra này cho thấy không có sự khác biệt về tỷ lệ bướu cổ giữa 2 xã (P >0,05).

Các số liệu trên cho thấy, không có sự khác biệt lớn về hàm lượng iod niệu giữa 2 xã nghiên cứu. Ở đây chỉ có 36,4% số trẻ có mức độ iod niệu ≥10 µg/dl, thuộc loại đủ iod (theo phân loại của WHO), còn lại tới 38,7% mức thiếu nhẹ (5,0-9,9 µg/dl) 20,7%, mức thiếu trung bình (2,0-4,9 µg/dl) và khoảng 1,8% ở mức thiếu nặng (< 2 µg/dl). Như vậy, đa số trẻ em trong vùng nghiên cứu bị thiếu iod nhẹ (Bảng 14).

Kết quả điều tra dịch tễ học bệnh bướu cổ cho thấy, qua một thời gian dài từ 1992 đến 2005 mặc dù hơn 95% số hộ gia đình dùng muối iod thường xuyên, nhưng tỷ lệ bướu cổ vẫn đứng ở mức cao ~24,3%, gần tương đương với khu vực Gia Lâm, Hà Nội (26,1%), đồng bằng sông Cửu Long (18-24%). Tuy nhiên độ bướu cổ trẻ em ở Cát Bà chủ yếu là độ I (gồm Ia và Ib), độ II chiếm tỷ lệ thấp và đặc biệt không có độ III.

Vậy việc hình thành và tồn tại bệnh bướu cổ địa phương ở vùng đảo Cát Bà, ngoài hàm lượng iod dinh dưỡng còn có những nguyên nhân nào khác đã ảnh hưởng đến khả năng hấp thụ sinh học iod của cơ thể. Việc nghiên cứu địa hóa được tiến hành nhằm góp phần trả lời câu hỏi trên.

3.3. Địa hoá môi trường liên quan với bệnh bướu cổ địa phương vùng đảo Cát Bà

- Đặc điểm các yếu tố môi trường:

+ Độ pH trong môi trường: Kết quả phân tích các kiểu đất vùng đảo Cát Bà cho thấy độ pH của đất phụ thuộc chủ yếu vào thành phần vật chất của đá mẹ. Độ pH trung bình của các kiểu đất trên các thành tạo carbonat là 7,4% (6,03-8,03%), đất có tính kiềm mạnh. Kiểu đất hình thành trong các thung lũng trước núi và thung lũng mở sát bờ biển cũng có độ pH từ trung tính đến kiềm mạnh, trung bình là 7,15, có mẫu pH tới 8,31. Còn kiểu đất hình thành trên các thành tạo không carbonat có độ pH thấp, trung bình chỉ 5,10 (4,60-5,45) thuộc loại chua.

+ Hàm lượng bicarbonat (): đều đứng ở mức cao, trong nước mạch, nước suối là 252,13 mµg/l (244,0-280,6 mg/l), trong nước dưới đất ở các giếng là 230,69 mg/l (61,0-305,0 mg/l). Còn trong nước các bể chứa nước mưa của hộ gia đình cũng từ 79,30 mg/l, cao hơn hàng trăm lần so với lượng bicarbonat trong nước mưa thế giới (là 0,12 mg/l). Nếu so sánh với hàm lượng của các dòng nước lục địa thế giới chảy ra đại dương là 47,6 mg/l thì các nguồn nước tự nhiên ở Cát Bà có lượng đứng ở mức rất cao.

Hàm lượng trung bình vật chất có trong các nguồn nước tự nhiên vùng đảo Cát Bà khoảng 6,8-11,2 mg/l trong đó nước dưới đất tầng nông trong các giếng khơi, nước khe nứt, nước suối có hàm lượng trung bình 8,66-8,79 mg/l. Còn nước trong các bể chứa nước mưa ở các hộ gia đình có mức vật chất hữu cơ khoảng 7,28 mg/l (6,8-8,0 mg/l).

+ Hàm lượng chlor (Cl) và sulfat (): Tài liệu phân tích cho thấy hàm lượng Cl và của các dòng nước lục địa chảy ra đại dương (thứ tự) trung bình là 6,4 mg/l và 11,9 mg/l, còn trong nước biển (thứ tự) là 19000 mg/l và 2650 mg/l. Kết quả phân tích các nguồn nước tự nhiên vùng đảo Cát Bà cho thấy, hàm lượng trung bình của Cl và trong nước mạch và nước suối (thứ tự) là 76,28 mg/l và 11,91 mg/l, nước dưới đất là 256,7 mg/l và 47,29 mg/l. Nhiều giếng nước trong các thung lũng và dưới chân núi bị nhiễm mặn đặc biệt vào mùa khô. So sánh với thành phần của nước sông thế giới về hàm lượng Cl (7,8 mg/l) và (11,2 mg/l) thì Cl và trong các nguồn nước tự nhiên của đảo Cát Bà đứng ở mức khá cao.

+ Hàm lượng iod và một số nguyên tố khác trong môi trường:

Hàm lượng calci (Ca): Hàm lượng trung bình của Ca trong đất Cát Bà là 963,52 ppm (2,03-11318,38 ppm) trong đó đất dốc tụ trong đá vôi rất cao, trung bình là 1825,75 ppm, trầm tích trong các thung lũng có hàm lượng trung bình Ca khoảng 126,02 ppm (16,21-231,66 ppm), còn đất vàng đỏ hình thành trên bột kết, cát kết, sét kết có hàm lượng Ca rất thấp trung bình chỉ 7,41 (2,03-15,49 ppm). Với đặc điểm địa hoá calci ở vùng Cát Bà như vậy thì môi trường dễ tạo ra suflat hoặc chlor với calci và magnesi để hình thành các hợp chất chứa iod có độ cứng vĩnh cửu (còn lại sau khi đun).

Hàm lượng đồng (Cu): Giới hạn sinh địa hoá ngưỡng dưới của Cu trong đất là ≤ 6-15 ppm và giới hạn ngưỡng trên có thể gây ra các bệnh địa phương khác nhau là > 60 ppm. Kết quả khảo sát các kiểu đất vùng nghiên cứu Cát Bà cho thấy, hàm lượng trung bình của Cu trong các kiểu đất của đảo Cát Bà là 38,20 ppm, trong đó đất dốc từ trên đá vôi có hàm lượng Cu khá cao, tới 45,15 ppm, có một số mẫu như ĐCB-14 là 60,64 ppm, ĐCB 14-1 là 76,12 ppm, ĐCB-17 là 80,72 ppm và ĐCB - 20 là 159,33 ppm. So với ngưỡng sinh địa hoá thì với hàm lượng như vậy là cao, trên giới hạn cho phép có thể gây ra bệnh địa phương khác nhau cho con người và sinh vật. Nhìn chung, hàm lượng Cu trong môi trường đảo Cát Bà không thấp, thậm chí có những khu vực biểu hiện sự dư thừa.

Hàm lượng selen (Se): Hàm lượng trung bình của Se trong các kiểu đất đảo Cát Bà là 0,82 ppm, cao hơn Clarke trong đất thế giới là 0,01 ppm, trong đất ở Mỹ là 0,40 ±0,02 ppm. Như vậy, có thể thấy lượng Se trong các kiểu đất ở Cát Bà là cao. Kết quả phân tích cho thấy, hàm lượng trung bình của Se trong các nguồn nước mạch, nước suối là 0,91 µg/l, nước trong các tầng nước dưới đất ở các giếng đào, giếng khoan -0,15 µg/l và nước trong các bể chứa nước của hộ gia đình có hàm lượng Se trung bình là 0,18 µg/l. Được biết, hàm lượng Se thường gặp trong nước nhạt tự nhiên từ 0,5-1,0 µg/l. Như vậy có thể xác định hàm lượng Se trong các nguồn nước tự nhiên ở đảo Cát Bà nằm trong giới hạn bình thường.

Hàm lượng iod (I): Trị số Clarke của iod trong đất là 5 ppm, của nước đại dương là 50 µg/l và của nước biển là 60 µg/l. Hàm lượng trung bình của iod trong các kiểu đất vùng đảo Cát Bà khoảng 3.49 ppm, trong đó hàm lượng đất ferralit trên các thành tạo không carbonat trung bình khoảng 3,71 ppm (2,28-4,83 ppm), trong đất thuộc các trầm tích trong các thung lũng là 3,56 ppm (1,05-5,66 ppm). Đất dốc tụ trên các thành tạo carbonat có hàm lượng iod trung bình là 3,17 ppm (1,89-5,49 ppm). Đáng chú ý là kiểu đất dốc tụ màu vàng đỏ phong hoá trên thành tạo carbonat thuộc hệ tầng Quang Hanh giầu iod hơn như các mẫu ĐCB-14, ĐCB-1, ĐCB-02, ĐCB-31… có hàm lượng iod từ 4,83-5,66 ppm. Mức hàm lượng iod này trong đất được đánh giá là không thấp.

Hàm lượng iod trong các nguồn nước trên đảo Cát Bà cũng khác nhau. Nước dưới đất tầng nông thường có hàm lượng iod cao hơn nước dưới đất tầng sâu. Như nước tầng nông trong các giếng đào ở Phú Cường, thôn Bến (Trân Châu) thôn 4 (xã Xuân Đám), có mức hàm lượng iod tới 12,21 µg/l (8,32-28,07 µg/l), còn trong các giếng khoan với nước dưới đất tầng sâu thường có mức hàm lượng thấp hơn, như giếng ở thôn 3 (Xuân Đám), nhưng có hàm lượng iod trong nước cũng tới 4,28 µg/l.

Hàm lượng iod trong lúa, ngô và sắn cấy trồng tại địa phương có hàm lượng iod khác nhau. Hàm lượng iod trong gạo có mức trung bình là 0,49 ppm (0,048-1,54 ppm), trong ngô có mức 0,77 ppm (0,033-1,48 ppm), trong sắn củ trồng trên các sườn đồi núi là 0,55 ppm (0,22-1,74 ppm) Kết quả cho thấy hàm lượng iod trong ngô hạt cao hơn sắn củ và trong gạo, ở đây hàm lượng iod trong gạo là thấp hơn cả.

3.4. Đặc điểm môi trường điạ hoá liên quan với bệnh bướu cổ địa phương vùng đảo Cát Bà

Kết quả điều tra nghiên cứu dịch tễ học bệnh bướu cổ cho thấy, tỷ lệ bướu cổ trẻ em độ tuổi 7-15 tuổi vùng đảo Cát Bà, Hải Phòng trung bình là 24,3%, được xếp vào mức thiếu hụt iod trung bình, nhưng hàm lượng iod niệu lại nằm ở mức thiếu hụt iod nhẹ (8,83 µg/l so với 5,0-9,9 µg/l của WHO). Độ bướu cổ chủ yếu là mức độ I (14,4%), mức độ II ít hơn -9,9% , còn mức III không thấy. Thể tích tuyến giáp của trẻ em có bướu cổ ở đây trung bình 13,44-14,82 ml. và nồng độ TF4 trong máu trẻ có bướu cổ trung bình là 10,37-10,74 mol/l.

Được biết Chương trình Phòng chống bệnh thiếu hụt iod đã được vùng đảo Cát Bà thực hiện từ năm 1992 và có tới 95,4% hộ gia đình dùng muối iod đều đặn. Điều này có khả năng làm tăng hàm lượng iod niệu lên chút ít, trong khi đó tỷ lệ bướu cổ vẫn chưa được cải thiện. Như vậy, vùng đảo Cát Bà có phải có sự thiếu hụt hay còn yếu tố nào khác gây ra bướu cổ cùng tồn tại. Vấn đề này cần có sự đầu tư tìm hiểu sâu sắc về môi trường địa hoá và các yếu tố liên quan khác.

Độ pH trong môi trường đất và nước vùng đảo Cát Bà ở mức trung tính đến kiềm mạnh. Hàm lượng vật chất hữu cơ trong môi trường đất và các nguồn nước đều cao, trung bình từ 6,8-11,2 mg/l. Hàm lượng nitơ trong các nguồn nước ở mức cao hơn tiêu chuẩn cho phép.

Hàm lượng Cl^- và SO₄^2-trong các nguồn nước đều cao. Nước dưới đất trong các thung lũng thường bị nhiễm mặn, đặc biệt vào mùa khô. Hàm lượng Mg và Fe trong đất và các nguồn nước tồn tại mức cao hơn bình thường.

Chính vị trí địa lý của đảo Cát Bà là một đảo đá vôi giữa biển khơi, đã tạo ra các yếu tố môi trường địa hoá ảnh hưởng đến khả năng tập trung, dạng tồn tại và sự di động của iod và một số nguyên tố khác.

Hàm lượng trung bình của iod trong các kiểu đất của đảo Cát Bà khoảng 3,56 ppm, trong đó đất ở xã Trân Châu tới 4,87 ppm. Hàm lượng iod trong các nguồn nước cũng đứng ở mức không thấp: trong các nguồn nước khe nứt, nước suối trung bình tới 4,90 µg/l, nguồn nước dưới đất trong các giếng khơi trung bình tới 11,4 µg/l, có mẫu tới 28,09 µg/l. Hàm lượng trung bình của iod trong nước ở các bể chứa nước mưa của hộ gia đình có mức tới 3,6 µg/l, có mẫu tới 5,06 µg/l.

So sánh với các kết quả nghiên cứu của nước ngoài thì với mức hàm lượng iod trong nước như vậy, vùng đảo Cát Bà không phải là vùng bướu cổ địa phương. Thực tế vùng đảo Cát Bà là vùng thiếu hụt iod dinh dưỡng với bệnh bướu cổ địa phương mức trung bình. Vậy cùng với iod, những yếu tố nào ảnh hưởng đến khả năng hấp thụ sinh học iod của cơ thể.

Nghiên cứu địa hoá môi trường cùng với dịch tễ học bệnh bướu cổ, ngoài địa hoá iod còn điều tra khảo sát một số yếu tố cản trở khả năng tổng hợp các hocmôn chứa iod của tuyến giáp.

Nhiều nghiên cứu về môi trường địa hoá với bệnh bướu cổ địa phương cho biết, cùng với trạng thái thiếu hụt hoặc dư thưa iod, dạng tồn tại của iod thì sự dư thừa hay thiếu hụt một số nguyên tố hoá học trong môi trường như Mn, Cu, Co, Mo, Zn, Se, F,… làm ảnh hưởng đến khả năng tổng hợp iod của tuyến giáp. Bản thân những nguyên tố này là những nguyên tố sinh học quan trọng, và trong quá trình dinh dưỡng không có sự cân đối giữa iod với chúng có thể làm bệnh bướu cổ trầm trọng hơn.

Kết quả nghiên cứu cho thấy hàm lượng các nguyên tố Mn, Cu và Mo và Mo ở mức cao hơn Clarke của nguyên tố này trong đất, trong đó một số khu vực có mức trên giới hạn hàm lượng cho phép để gây ra các bệnh địa phương. Trong số những nguyên tố này có Mo trong nước ở nhiều nơi có mức hàm lượng bình thường. Đáng chú ý là hàm lượng F trong môi trường đất và nước rất thấp, biểu hiện sự thiếu hụt cao. Còn Zn và Co trong môi trường sinh thái vùng đảo Cát Bà có mức hàm lượng bình thường.

IV. PHÂN VÙNG ĐỊA HÓA MÔI TRƯỜNG VỚI BỆNH BƯỚU CỔ ĐỊA PHƯƠNG Ở VIỆT NAM

Kết quả nghiên cứu các yếu tố địa hoá môi trường liên quan với các bệnh thiếu hụt iod ở các vùng sinh thái khác nhau, bước đầu có thể xác định được các yếu tố gây bướu và đề xuất các biện pháp hợp lý nhằm nâng cao hiệu quả công tác phòng chống các bệnh thiếu hụt iod cho từng nhóm cảnh quan trong cả nước.

- Ở nhóm các cảnh quan hình thành trên các thành tạo carbonat, lục nguyên xen carbonat, lục nguyên phun trào xen carbonat, môi trường thường có độ pH trung tính đến kiềm yếu, giàu calci, phần lớn là kiểu nước bicarbonat calci, có hàm lượng iod và một số nguyên tố khác không thật thấp, chúng tồn tại trong dạng hợp chất bền vững, khó di động, hệ số hấp thu sinh học thấp. Trong nhóm cảnh quan này thường tồn tại các ổ bướu cổ với tỉ lệ cao, chỉ tiêu iod niệu thường <3 µg/dl. Biện pháp xử lý nước (làm mềm nước) sẽ làm tăng khả năng hấp thụ sinh học iod và các nguyên tố khác và làm tăng hiệu quả chương trình bổ sung iod trong cộng đồng cư dân.

- Ở nhóm các cảnh quan núi cao có đất và nước giầu vật chất hữu cơ, những nơi cách xa biển trong nước mưa có hàm lượng iod rất thấp. Iod trong môi trường tồn tại trong dạng hợp chất với vật chất hữu cơ bền vững, khó hoà tan và di động trong môi trường. Ở những cảnh quan này, đời sống kinh tế - xã hội của người dân còn nhiều khó khăn, thường tỉ lệ người mắc bệnh bướu cổ khá cao. Việc bổ sung iod ở đây nên kết hợp đồng thời với các dự án cung cấp nước sạch, đạt yêu cầu chất lượng để nâng cao hiệu quả hấp thụ sinh học iod của cơ thể.

- Ở nhóm những cảnh quan phát triển trên các thành tạo trầm tích lục nguyên, đá xâm nhập và phun trào, đá biến chất thuộc đới cảnh quan núi trung bình, thấp và gò đồi có môi trường không cản trở trong việc hấp thụ sinh học iod thì việc bổ sung iod cần xem xét sự tồn tại của nó trong mối cân đối về mặt sinh địa hoá với các nguyên tố sinh học khác trong môi trường cùng với việc nâng cao trình độ kinh tế - xã hội trong cộng đồng.

- Ở nhóm các cảnh quan đồng bằng châu thổ, đồng bằng ven biển, các hải đảo các vùng mỏ và khoáng hoá quặng, khu cư dân tập trung và đô thị, khu công nghiệp và sản xuất nông nghiệp tập trung,... hình thành những cản trở địa hoá rất khác nhau do quá trình tự nhiên và nhân sinh gây ra. Đây là những vùng kinh tế - xã hội quan trọng của đất nước. Việc tìm hiểu và xác định cản trở địa hoá đối với sự hấp thụ sinh học iod của cơ thể là cơ sở để đề xuất các biện pháp phòng ngừa hợp lý các bệnh thiếu hụt iod trong cộng đồng cư dân trên các cảnh quan địa hoá cụ thể này.

V. KẾT LUẬN

Bướu cổ địa phương là bệnh khá phổ biến trên khắp thế giới. Ở nước ta, bệnh này tồn tại và phát triển trong các cộng đồng cư dân, từ miền núi đến các đồng bằng và hải đảo. Một số địa phương có điều kiện kinh tế - xã hội thuận lợi và đặc biệt là đã triển khai chương trình phòng chống các bệnh thiếu hụt iod từ nhiều năm nay, nhưng bệnh bướu cổ vẫn tồn tại ở mức nhẹ đến trung bình. Nguyên nhân hình thành và phát triển căn bệnh này là do môi trường sinh thái nghèo iod dinh dưỡng cũng như tồn tại các yếu tố địa hóa cản trở khả năng hấp thụ sinh học iod của cơ thể.

Cần thiết tiến hành nghiên cứu các yếu tố địa hóa học môi trường cùng với điều tra dịch tễ học các bệnh do thiếu hụt iod ở các vùng sinh thái khác nhau nhằm xác định các yếu tố gây bướu và đề xuất các biện pháp hợp lý nhằm nâng cao hiệu quả công tác phòng chống các bệnh rối loạn do thiếu hụt iod trong cộng đồng dân cư ở các cảnh quan địa hóa khác nhau trong cả nước.

VĂN LIỆU

1. Bourdoux P., Ermans A.M., 1982. Thyrotropic regulation by circulating thyroxine in endemic goitre. Endocrinology, 111 : 5.

2. Bùi Hoàng Tú, Nguyễn Trường Sơn, 2003. Kết quả bước đầu nghiên cứu bệnh bướu cổ tại đảo Cát Hải, Hải Phòng. Y học thực hành, 44. Hà Nội.

3. Đặng Trần Duệ, Lê Mỹ, 1993. Thực hành phòng chống bệnh bướu cổ và bệnh đần độn. Nxb Y học, Hà Nội.

4. Đỗ Văn Ái, 1985. Một số đặc điểm sinh địa hoá miền nhiệt đới ẩm gió mùa và ý nghĩa của chúng trong tìm kiếm mỏ. Tuyển tập HN KHKT Địa chất lần thứ 2. Tổng cục ĐC, Hà Nội.

5. Đỗ Văn Ái, 1986. Địa hoá học cảnh quan với công tác tìm kiếm mỏ ở Việt Nam. Địa học, 3. Hà Nội.

6. Đỗ Văn Ái, Lê Mỹ, 1990. Nghiên cứu iod trong môi trường với sự tồn tại và phát triển các bệnh thiếu iod ở Việt Nam. Báo cáo Hội thảo Quốc gia phòng chống các bệnh thiếu iod. Hà Nội.

7. Đỗ Văn Ái, 1992. Zonality of iodine geochemistry relating vith goitre in Sonla region. Proc. of Reg. Sem. on Envir. Geol.. Hà Nội.

8. Đỗ Văn Ái, Lê Mỹ, 1993. Đặc điểm địa hoá iod và một số nguyên tố vi lượng liên quan đến bệnh bướu cổ và đần độn miền Tây Bắc Bộ. TC Các rối loạn thiếu hụt iod, 11/1993, 12/1994. Hà Nội.

9. Đỗ Văn Ái, Lê Mỹ (Chủ biên), 1993. Báo cáo Nghiên cứu đặc điểm địa hoá iod và một số nguyên tố vi lượng khác trong các thành tạo địa chất liên quan với bệnh bướu cổ và đần độn của con người thuộc một số tỉnh miền núi phía Bắc. Lưu trữ ĐC. Hà Nội.

10. Đỗ Văn Ái, Võ Công Nghiệp 1999. Đặc điểm địa hoá sinh thái iod trong các môi trường địa chất liên quan đến bệnh bướu cổ địa phương miền Tây Bắc Bộ. Báo cáo HN Môi trường toàn quốc. Bộ Khoa học và Công nghệ, Hà Nội

11. Đỗ Văn Ái (Chủ biên), 2004. Báo cáo Điều tra các yếu tố địa hoá môi trường gây ra bệnh bướu cổ trong cộng đồng cư dân một số khu vực đồng bằng và hải đảo Bắc Bộ. Lưu trữ Liên hiệp các Hội KH&KT VN, Hà Nội.

12. Đỗ Văn Ái, Võ Công Nghiệp, 2006. Nghiên cứu các yếu tố địa hoá môi trường với bệnh bướu cổ địa phương. Địa sinh thái và Công nghệ môi trường, Nxb Lao Động, Hà Nội.

13. Guterkunst R., Serbia P.C., 1992. Áp dụng siêu âm trong nghiên cứu dịch tễ học bướu cổ. Tạp chí RLTHI, 3. Hà Nội.

14. Hoàng Kim Ước, 1990. Một vài nhận xét tình hình bướu cổ tại 2 xã Tân Việt và Đại Tập, Hải Hưng. Báo cáo Hội thảo Quốc gia phòng chống các bệnh thiếu iod. Hà Nội.

15. Ivanov V.V., 1996, 1997. Địa hoá sinh thái các nguyên tố hoá học. 1-6. Nedra, Moskva (tiếng Nga).

16. Kovalskij A.V., 1970. Các nguyên tố vi lượng trong đất ở Liên Xô. Nauka, Moskva (tiếng Nga).

17. Kovalskij A.V., 1976. Địa chất thuỷ văn, thuỷ địa hoá iod. Nauka i Tekhnika, Minsk (tiếng Nga).

18. Lê Mỹ, 1990. Dịch lễ học bướu cổ địa phương ở Việt Nam. BC Hội thảo Quốc gia phòng chống các bệnh thiếu iod. Hà Nội.

19. Lê Ngọc Bình, 1996. Các hợp chất tuyến giáp hay các hợp chất gây bướu cổ. Bệnh tuyến giáp và các rối loạn thiếu iod. Nxb Y học, Hà Nội.

20. Mai Trọng Khoa, 1997. Nghiên cứu sự thay đổi chức năng tuyến giáp của những người sống trong vùng bướu cổ miền núi, hải đảo. TC Thông tin Y học, 1. Hà Nội.

21. Mai Trọng Khoa, 2002. Ảnh hưởng của tuổi, giới tính tới sự thay đổi tuyến giáp người bình thường xác định bằng siêu âm. TC Y học thực hành, 11. Hà Nội.

22. Mai Trọng Khoa, 2002. Thay đổi nồng độ các hocmôn tuyến giáp và TSH của người sống ở vùng bướu cổ địa phương hải đảo. TC Thông tin Y học, 3. Hà Nội.

23. Nguyễn Trí Dũng và nnk., 1997. Đánh giá thực trạng thiếu hụt iod ở Thượng Thanh, Gia Lâm, Hà Nội. Tạp chí RLTHI, 25. Hà Nội.

24. Nguyễn Trường Sơn, 2003. Nhận xét ban đầu về hàm lượng hocmôn tuyến yên, tuyến giáp của bệnh nhân bướu cổ đơn thuần trên đảo Cát Bà, Hải Phòng. TC Y học thực hành, 12. Hà Nội.

25. Nguyễn Văn Vi, Nguyễn Trường Sơn, 2003. Kết quả điều tra tỷ lệ mắc bệnh bướu cổ đơn thuần và 2 năm thực hiện cuộc vận động toàn dân ăn muối iod tại Hải Phòng. TC Y học thực hành, 44. Hà Nội.

26. Phạm Huy Nhu và nnk., 1995. Liên quan các yếu tố nguy cơ của các nguồn nước dùng trong sinh hoạt với bệnh bướu cổ tại đảo Cát Bà, Hải Phòng. TC Y học, 1. Hà Nội.

27. Phan Văn Duyệt và nnk., 1990. Bệnh bướu cổ ở Hậu Giang. Báo cáo Hội thảo QG PCRLTHI, Hà Nội.

28. Tạ Văn Bình, 2001. Tình hình bướu cổ tại Việt Nam. Báo cáo Hội thảo QG phòng chống BBC đồng bằng Cửu Long. Cần Thơ.

29. Tạp chí Các rối loạn thiếu hụt iod. Số 1-14. Bộ Y tế, Hà Nội.

30. Thái Hồng Quang, 2001. Bệnh bướu cổ địa phương và bướu cổ tản phát. Bệnh viện Nội tiết. Nxb Y học, Hà Nội.

31. Vinogradov A.P., 1957. Địa hoá học các nguyên tố hiếm và phân tán trong đất. Nxb Nauka, Moskva (tiếng Nga).

Đất ở các địa phương	Tỷ lệ số dân bị bệnh bướu cổ (%)	Hàm lượng I (%)
Taranaki	4	1,4.10^-3
Auckland	4	1,2.10^-3
Dunedin	19	3,2.10^-4
Clutha Valley	40	4,0.10^-5
South Canterbury	62	3,0.10^-5

Nước nghiên cứu	Đối tượng nghiên cứu	Vùng BCĐP nặng	Vùng BCĐP trung bình	Vùng không có BCĐP
Ukraina	Đất	1.222	2.687	15.970
Ukraina	Nước	1-2	2-3	8-20
Bulgari	Đất	1000-2000	2000-3000	5000-20.000
Mỹ (Michigan)	Đất	0-2	2-4	7.6-9.0 µg/l
Mỹ (Michigan)	Nước	0-0,5 µg/l		> 8 µg/l

Thành tạo địa chất	Địa điểm nghiên cứu	Hệ số di động K_x
Thành tạo địa chất	Địa điểm nghiên cứu	> 100	100-50	< 50
biến chất sericit	Chiềng Cang, Chiềng Pấc, Sông Mã	188
Trầm tích lục nguyên - phun trào	Đông Khùa, Tú Nang, Yên Châu, Nậm Pù, Huổi Một, Sông Mã	120	72
Trầm tích lục nguyên - phun trào xen carbonat	Bản Pàn, Tô Múa, Mộc Châu, Bản Bí, Mường Cơi, Phù Yên		93 58
Trầm tích carbonat	Bản Sôi, Cộng Hoà, Mộc Châu, Nông trường chè Mộc Châu, Bản Có, Chiềng Sinh, thị xã Sơn La. Bản Dọi, Tân Lập, Mộc Châu.			40 30 40 26

Đối tượng	Xã Trân Châu		Xã Xuân Đám		Tổng cộng
Đối tượng	Số hộ	%	Số hộ	%	Số hộ	%
Có dùng muối iod	77	97,4	108	93,9	185	95,4
Không dùng muối iod	2	2,6	7	6,1	9	4,6
Cộng	79	100	115	100	194	100

Đối tượng	n	x ± SD (ml)
Có bướu cổ	27	14,21 ± 3,15
Không có bướu cổ	84	7,25 ± 3,03
Chung (bướu cổ và không bướu cổ)	111	8,40 ± 3,97

TT	Các vùng nghiên cứu	Số mẫu
1	Chư Va, Phong Thổ, đất vàng xám, phát triển trên syenit, granit kiềm	5	8	6	0,6	3	5	0,2	0,5	4
2	Tòng Quá Lìn, Phong Thồ, đất nâu vàng trên gneis amphibolit thuộc phức hệ Sông Chảy	2	15	100	0,2	0,1	0,6	0,07	0,4	20
3	Phan Su Lìn, Sìn Hồ, đất đỏ trên đá vôi thuộc hệ tầng Bản Páp	4	9	16	0,2	0,8	0,3	0,1	0,3	0,9
4	Na Ngám, Điện Biên, đất đỏ vàng trên cát sỏi kết, đá phiến sét thuộc hệ tầng Sông Bôi	5	13	10	0,2	0,9	4	0,2	0,7	7,0

Đối tượng	Xã Trân Châu (x±SD nmol/l)	Xã Xuân Đám (x±SD nmol/l)
Cổ bướu cổ	2,99 ± 0,31 (n = 11)	2,98 ± 0,16 (n = 16)
Không có bướu cổ	2,42 ± 0,7 (n = 38)	2,48 ± 0,47 (n = 46)
Chung	2,53 ± 0,39 (n = 49)	2,56 ± 0,48 (n = 62)

Đối tượng	Xã Trân Châu (X ± SD)	Xã Xuân Đám (X ± SD)
Có bướu cổ	10,37 ± 0,82 (n = 11)	10,74 ± 0,97 (n = 16)
Không có bướu cổ	14,65 ± 2,75 (n = 38)	14,82 ± 2,02 (n = 46)
Chung	13,05 ± 3,01 (n = 49)	14,10 ± 2,44 (n = 62)

Đối tượng	Xã Trân Châu (X ± SD µg/l)	Xã Xuân Đám (X ± SD µg/l)
Có bướu cổ	3,62 ± 1,35 (n = 11)	4,18 ± 1,75 (n = 16)
Không có bướu cổ	9,26 ± 3,61 (n = 38)	9,81 ± 3,90 (n = 46)
Chung	8,45 ± 3,88 (n = 49)	9,20 ± 4,20 (n = 62)