ĐẶC ĐIỂM THÀNH PHẦN HOÁ HỌC CỦA RUBI VÀ SAPHIR TRONG MỘT SỐ LOẠI HÌNH NGUỒN GỐC Ở VIỆT NAM

PHẠM VĂN LONG¹, VIRGINIE GARNIER², GASTON GIULIANI²,
DANIEL OHNENSTETTER², DIETMAR SCHWARZ³

¹Trung tâm Nghiên cứu - Kiểm định đá quý và vàng, 91 Đinh Tiên Hoàng, Hà Nội
²UPR 2300 CRPG/CNRS, BP 20, 54501 Vandœuvre, Pháp
³Gubelin Gemmological Laboratory, Maihofstrasse 102, 6000 Lucerne 9, Thuỵ Sĩ

Tóm tắt: Bài báo trình bày những kết quả nghiên cứu đặc điểm thành phần hoá học của rubi và saphir ở một số vùng mỏ của Việt Nam. Các kết quả nghiên cứu cho thấy chúng liên quan tới các thành tạo đá hoa thường có hàm lượng Cr₂O₃ cao, đồng thời các tương quan giữa Cr₂O₃ với Fe₂O₃, TiO₂ là tương quan nghịch, và tương quan giữa Cr₂O₃ với V₂O₅ là tương quan thuận. Saphir thành tạo liên quan với đá bazan, đặc trưng bởi hàm lượng cao của Fe₂O₃ và tương quan giữa Fe₂O₃ với TiO₂ thường là tương quan thuận. Trên cơ sở đặc điểm thành phần của các nguyên tố, có thể xây dựng biểu đồ trường phân bố của rubi và saphir dựa trên tương quan của các tỷ số Cr₂O₃/Ga₂O₃ và Fe₂O₃/TiO₂.

MỞ ĐẦU

Nghiên cứu đặc điểm thành phần hoá học của rubi và saphir có một ý nghĩa quan trọng trong việc luận giải điều kiện thành tạo và nguồn gốc của chúng. Thành phần hoá học không những quyết định đến màu sắc cũng như các tính chất vật lý và quang học của rubi và saphir, mà chúng còn phản ánh tính chất hoá lý của môi trường thành tạo và mối quan hệ của chúng với đá vây quanh.

Trong bài báo này, các tác giả phân tích một cách chi tiết và có hệ thống thành phần của rubi và saphir ở các vùng mỏ khác nhau và trong các loại hình nguồn gốc khác nhau, như sa khoáng và trong đá gốc, để từ đó làm cơ sở cho việc phân biệt các kiểu nguồn gốc khác nhau của chúng.

I. ĐẶC ĐIỂM PHÂN BỐ CỦA RUBI VÀ SAPHIR

1. Các mỏ và điểm quặng rubi và saphir ở miền Bắc

Đại diện cho các mỏ và điểm quặng rubi và saphir ở miền Bắc là các mỏ rubi và saphir liên quan đến đá hoa vùng Lục Yên và Quỳ Châu. Các mỏ rubi và saphir vùng Yên Bái gồm các mỏ Tân Hương, Trúc Lâu, các điểm quặng Tân Đồng, Ba Bể và một số khu vực khác. Đại diện cho các mỏ và điểm quặng saphir miền Nam là các mỏ saphir liên quan với các đá bazan vùng Tây Nguyên.

Tại Lục Yên, rubi và saphir thương phẩm chủ yếu được khai thác trong các thành tạo sa khoáng liên quan tới các hố sụt karst. Các điểm rubi và saphir gốc được phát hiện trong các trầm tích biến chất cao có tuổi cổ thuộc đới Lô - Gâm tại Bãi Đá Lăn, An Phú, Minh Tiến, Nước Ngập, Khoan Thống. Trong đá gốc, rubi có dạng lăng trụ sáu phương tháp cụt, tang trống, màu đỏ sắc hồng, kích thước thay đổi từ 1,5 đến 30 mm, từ bán trong đến trong. Saphir dạng lăng trụ sáu phương, dạng thùng có màu lam loang lổ, hồng tím,... Rubi gốc trong đá hoa phân bố cùng với phlogopit, margarit, pyrit và graphit.

Vùng mỏ rubi Quỳ Châu phát triển trên cấu trúc vòm nâng Bù Khạng cũng liên quan tới các thành tạo biến chất có tuổi cổ và giàu nhôm. Tại đây, rubi được khai thác chủ yếu trong các thành tạo eluvi, đeluvi khu Đồi Tỷ, Đồi Triệu, Bản Gié,.... Rubi gốc được phát hiện trong đá hoa tại ranh giới giữa đồi Mồ Côi và đồi Tỷ. Đá hoa bao gồm chủ yếu là calcit màu xám trắng, hạt nhỏ chứa rubi, phlogopit, graphit. Tại Quỳ Châu, chủ yếu gặp rubi và saphir hồng, còn saphir lam và saphir các màu khác hiếm gặp hơn. Rubi Quỳ Châu thường có màu đỏ phớt tím với độ bão hoà màu cao và rất được ưa chuộng trên thị trường.

Tại vùng Tân Hương, rubi gốc gặp trong pegmatit, granosyenit có kích thước thay đổi khoảng 0,1-0,4 mm [4]. Rubi ở đây có màu khác nhau: đỏ hồng, đỏ tía. Saphir có màu lam loang lổ, hồng nhạt phớt lam, phớt vàng.

Tại Trúc Lâu, saphir có trong pegmatit và trong plagioclasit (Trần Ngọc Quân, 1998). Saphir dạng lăng trụ, kích thước 1,2-8,2 cm, màu lam loang lổ, hồng tươi phớt vàng, bán trong đến trong.

Tại Tân Đồng, gặp đá gốc chứa tổ hợp khoáng vật saphir, margarit, plagioclas, được coi là liên quan tới các hoạt động biến chất trao đổi.

Tại Ba Bể, gặp saphir lam nhạt và không màu trong các thân pegmatit xuyên cắt các thành tạo đá phiến hoặc đá hoa. Các tinh thể saphir ở đây thường đục và không có giá trị thương phẩm.

2. Các mỏ và điểm quặng saphir miền Nam

Các mỏ saphir liên quan đến các thành tạo bazan phát triển chủ yếu ở miền Nam Việt Nam với các cụm mỏ như Ngọc Yêu (bắc Kon Tum), Ea Hleo (Buôn Ma Thuột), Đăk Nông (Đăk Lăk), Tiên Cô, Sơn Điền, Sa Võ (Lâm Đồng), Ma Lâm, Đá Bàn (Bình Thuận). Tại các vùng trên, saphir phân bố chủ yếu trong các thành tạo sa khoáng. Saphir ở đây thường có màu xanh đen thẫm (saphir đen), xanh lục, xanh nước biển, xanh lục vàng,...ở dạng mảnh vỡ, tinh thể bị mài tròn với các kích thước khác nhau. Tại Đá Bàn, gặp các tinh thể saphir ban tinh trong đá gốc là bazan kiềm.

II. ĐẶC ĐIỂM THÀNH PHẦN HOÁ HỌC

1. Rubi và saphir ở các mỏ Lục Yên và Quỳ Châu

Kết quả phân tích thành phần hoá học của rubi và saphir liên quan với các thành tạo đá hoa trên hai vùng mỏ Lục Yên và Quỳ Châu giúp phát hiện được một tổ hợp nguyên tố phụ rất phong phú, bao gồm chrom, sắt, silic, titan, vanađi, mangan, magnesi, calci, gali, germani, scanđi và kẽm. Trên cả hai vùng mỏ thì các oxit tạo màu chính và có hàm lượng trội hơn cả là Cr₂O₃, Fe₂O₃ và TiO₂.

Ở Lục Yên, hàm lượng Cr₂O₃ dao động trong khoảng 0-2,080%, trung bình: 0,227%; Fe₂O₃ dao động trong khoảng 0-0,420%, trung bình: 0,083%; TiO₂ trong khoảng 0-0,230%, trung bình: 0,050%. Các oxit khác ít phổ biến hơn và thường có hàm lượng thấp hơn, như CaO trung bình: 0,043%; MgO trung bình: 0,021%; V₂O₅ trung bình: 0,011%;...

Trong rubi và saphir ở Quỳ Châu, hàm lượng các oxit cũng có những sự khác biệt. Hàm lượng Cr₂O₃ dao động trong khoảng 0-2,566%, trung bình: 0,295%; hàm lượng Fe₂O₃ khoảng 0-2,08%, trung bình: 0,086%; hàm lượng TiO₂ khoảng 0-0,230%, trung bình: 0,045%; CaO trung bình: 0,075%; MgO trung bình: 0,026%; V₂O₅ trung bình: 0,013%,...

Rubi gốc trong đá hoa vùng mỏ Lục Yên được đặc trưng bởi hàm lượng Cr₂O₃ và MgO cao (tương ứng là 0,660% và 1,970%) (Bảng 1); các hàm lượng Fe₂O₃ và TiO₂ thấp (tương ứng là 0,040% và 0,050%). Hàm lượng cao của MgO chứng tỏ mối liên quan chặt chẽ với các đá hoa đolomit trong khu vực. Trên biểu đồ trường phân bố (Hình 5), rubi gốc trong đá hoa phân bố ở một vùng riêng biệt với tỷ số Cr₂O₃/Ga₂O₃ cao, đồng thời trường phân bố của rubi trong đá gốc và trong sa khoáng phân bố cạnh nhau, điều đó có thể lý giải nguồn cung cấp chủ yếu rubi cho sa khoáng là các thành tạo gốc trong đá hoa.

Như vậy, khi xem xét đặc tính của 3 oxit tạo màu chính là Cr₂O₃, Fe₂O₃ và TiO₂ ở hai vùng mỏ Lục Yên và Quỳ Châu, ta thấy Cr₂O₃ luôn chiếm ưu thế cả về đặc điểm phân bố và hàm lượng, tiếp đến là Fe₂O₃ và TiO₂. Trên cả hai vùng, hàm lượng Cr₂O₃ cực đại nhiều khi đạt đến một vài % và hàm lượng cực đại của Cr₂O₃ ở Quỳ Châu cao hơn so với hàm lượng cực đại của Cr₂O₃ ở Lục Yên.

Hình 1. Biểu đồ tương quan giữa Cr₂O₃ và Fe₂O₃ trong rubi và saphir liên quan với đá hoa

Hình 2. Biểu đồ tương quan giữa Cr₂O₃ và V₂O₅ trong rubi và saphir liên quan với đá hoa

Khi xem xét mối tương quan của Cr₂O₃ với Fe₂O₃ trong rubi và saphir liên quan với các thành tạo đá hoa, ta thấy hàm lượng Cr₂O₃ thường trội hơn so với hàm lượng Fe₂O₃ (0,295% so với 0,086% ở Quỳ Châu và 0,227% so với 0,083% ở Lục Yên) (Bảng 1) và tương quan giữa Cr₂O₃ và Fe₂O₃ trên cả hai vùng là tương quan nghịch (Hình 1), điều đó dẫn đến kết quả là trên cả hai vùng mỏ, rubi và saphir hồng chiếm tỷ lệ cao hơn so với saphir lam và saphir các màu khác.

So với các nguyên tố khác thì hàm lượng V₂O₅ thường thấp hơn và chênh nhau không đáng kể ở cả hai vùng mỏ (trung bình: 0,011% ở Lục Yên và 0,013% ở Quỳ Châu). Tuy nhiên, V₂O₅ là nguyên tố tạo màu tím và sự có mặt của chúng cũng ảnh hưởng đáng kể đến màu sắc của rubi và saphir. Khi xem xét tương quan giữa Cr₂O₃ và V₂O₅, ta thấy chúng thể hiện mối tương quan thuận chặt chẽ (Hình 2). Như vậy, có thể thấy rằng V₂O₅ thường đi cùng với Cr₂O₃ và đã làm cho màu đỏ của rubi ở cả hai mỏ thường có ánh phớt tím.

Hàm lượng trung bình của Fe₂O₃ và TiO₂ trong rubi và saphir Quỳ Châu và Lục Yên gần như tương đồng (0,086% ở Quỳ Châu và 0,083% ở Lục Yên đối với Fe₂O₃ và 0,045% ở Quỳ Châu và 0,050% ở Lục Yên đối với TiO₂) (Bảng 1). Trên cả hai vùng mỏ, nếu không xét đến những mẫu có hàm lượng tăng đột biến, thì hàm lượng Fe₂O₃ phân bố tương đối đồng đều. Khi xem xét tương quan của Fe₂O₃ với TiO₂ ta thấy, trên cả hai vùng mỏ, tương quan giữa Fe₂O₃ với TiO₂ là thuận và hai nguyên tố này liên quan chặt chẽ với nhau (Hình 3).

Hình 3. Biểu đồ tương quan giữa Fe₂O₃ và TiO₂ trong rubi và saphir liên quan với đá hoa

2. Rubi và saphir vùng Tân Hương, Trúc Lâu

Kết quả phân tích thành phần của rubi và saphir vùng Tân Hương và Trúc Lâu cho thấy, thành phần tạp chất chính là Cr₂O₃, Fe₂O₃, TiO₂ và V₂O₅. Hàm lượng Cr₂O₃ khá cao, trung bình: 0,355%. Sau Cr₂O₃ là Fe₂O₃ cũng thường có mặt trong thành phần của rubi và saphir Tân Hương, Trúc Lâu với hàm lượng trung bình 0,339%. Tại mỏ Trúc Lâu, so với Cr₂O₃ thì hàm lượng Fe₂O₃ thường thấp hơn, tuy nhiên về đặc điểm phân bố thì chúng lại phổ biến hơn và có mặt trong hầu hết các mẫu nghiên cứu. Sự phổ biến của Fe₂O₃ trong thành phần corinđon Trúc Lâu giải thích sự chiếm ưu thế của saphir so với rubi. Tiếp theo Fe₂O₃, TiO₂ cũng thường có mặt trong rubi và saphir Tân Hương, Trúc Lâu với hàm lượng trung bình là 0,178% (Bảng 1).

Rubi và saphir trong các thành tạo gốc vùng Tân Hương và Trúc Lâu có thành phần khá khác biệt so với rubi và saphir trong sa khoáng (Bảng 1). Tuy nhiên, trên biểu đồ phân bố thì chúng lại phân bố trùng nhau (Hình 5, 6). Từ đó, có thể đi đến nhận định là rubi và saphir trong sa khoáng có chung kiểu nguồn gốc với các thành tạo gốc kế cận.

Trên biểu đồ trường phân bố, saphir gốc các vùng Ba Bể, Trúc Lâu và Km 15 lại phân bố trùng nhau và chúng nằm trùng với trường phân bố của rubi và saphir trong các thành tạo gốc là gneis và amphibolit, với tỷ số Cr₂O₃/Ga₂O₃ nhỏ hơn 1 và tỷ số Fe₂O₃/TiO₂ lớn hơn 100. Saphir trong đá biến chất vùng Tân Đồng phân bố ở một vùng riêng biệt với hai tỷ số trên đều rất thấp (Hình 5).

Bảng 1. Hàm lượng trung bình của rubi và saphir trong sa khoáng và đá gốc
ở một số mỏ và điểm quặng khác nhau

SA KHOÁNG
Oxit	Miền Bắc Việt Nam								Miền Nam Việt Nam
	Quỳ Châu		Quỳ Hợp	Lục Yên		Tân Hương		Trúc Lâu	Đăk Nông				Bình Thuận
	Rubi		Saphir lam	Rubi		Rubi		Saphir	Saphir lam		Saphir lục		Saphir đen
TiO2	0,045		0,348	0,050		0,178		0,243	0,035		0,022		0,048
Al2O3	99,460		99,445	99,330		99,490		99,450	100,433		100,697		98,14
Cr2O3	0,295		-	0,227		0,355		0,356	0,001		0,010		-
Fe2O3	0,086		0,933	0,083		0,086		0,256	1,338		0,754		2,040
V2O3	0,013		-	0,011		-		0,049	0,001		0,001		-
Ga2O3	0,007		0,008	0,009		-		-	0,028		0,024		0,028
CaO	0,075		-	0,043		-		-	-		-		-
MgO	0,026		-	0,021		-		-	0,004		0,003		0,006
Tổng	100,007		100,734	99,774		100,109		100,354	101,84		101,511		100,262
ĐÁ GỐC
Oxit		Lục Yên			Yên Bái							Ba Bể
		Đá hoa Lục Yên			Đá biến chất Tân Đồng		Amphibolit Tân Hương			Pegmatit Trúc Lâu		Pegmatit Ba Bể
		Rubi			Saphir lam		Saphir lam			Saphir lam		Saphir lam
TiO2		0,050			0,190		-			0,010		-
Al2O3		97,330			99,310		99,040			99,190		99,900
Cr2O3		0,660			-		0,010			-		-
Fe2O3		0,040			0,670		0,940			1,310		0,440
V2O3		0,040			-		-			-		-
Ga2O3		0,010			0,030		0,010			0,020		0,020
MgO		1,970			0,010		-			-		-
ZnO		0,020			-		-			-		-
Tổng		100,120			100,210		100,010			100,530		100,360

3. Saphir liên quan với đá bazan

Saphir liên quan với các thành tạo đá bazan miền Nam được phát hiện và khai thác trong sa khoáng ở các vùng Di Linh (Lâm Đồng), Đăk Nông (Đăk Lăk), Ma Lâm, Đá Bàn (Bình Thuận)... Về đặc điểm, saphir ở đây với các tinh thể có kích thước khác nhau, từ 0,4 đến 4 cm chiều dài, 0,2-1 cm đường kính. Hầu hết chúng đều có màu lam, lam phớt lục sẫm, rất sẫm, nhiều khi đen (saphir đen). Saphir vàng cũng gặp, nhưng rất hiếm. Các tinh thể thường bán trong đến đục, tỷ lệ các tinh thể trong suốt để mài hàng trang sức rất thấp.

Hình 4. Biểu đồ tương quan giữa Fe₂O₃ và TiO₂ trong saphir liên quan với đá bazan

Hình 5. Đặc tính phân bố của rubi và saphir
trong đá gốc theo tỷ lệ Cr₂O₃/Ga₂O₃ và Fe₂O₃/TiO₂

Kết quả phân tích các mẫu saphir miền Nam có màu sắc khác nhau giúp phát hiện các nguyên tố sắt, silic, titan, gali và vanađi, trong đó Fe₂O₃ hoàn toàn chiếm ưu thế và có hàm lượng trội hơn cả, với hàm lượng trung bình khoảng 1,338%. Saphir có màu lam đậm gần như sẫm ở vùng Bình Thuận thường có hàm lượng Fe₂O₃ rất cao, trung bình: 2,040% (Bảng 1). Cùng với Fe₂O₃, TiO₂ cũng thường xuyên có mặt, nhưng hàm lượng thường thấp hơn, hàm lượng trung bình của TiO₂ khoảng 0,035%. Khi xem xét mối tương quan giữa Fe₂O₃ và TiO₂ trong saphir miền Nam, ta thấy chúng có mối tương quan thuận khá chặt chẽ (Hình 4). Sự kết hợp của Fe₂O₃ và TiO₂ trong corinđon là nguyên nhân tạo màu lam của saphir nói chung và của saphir miền Nam nói riêng. Ở đây, chính sự chiếm ưu thế của Fe₂O₃ trong thành phần và với hàm lượng tương đối cao đã chứng tỏ sự chiếm ưu thế của saphir với màu thường gặp từ lam đến lam sẫm. Bên cạnh các oxit chính ở trên thì trong saphir miền Nam còn gặp các nguyên tố ở dải hàm lượng thấp hơn như U, Th, Ta, Sc, Zc [3].

 Hình 6. Đặc tính phân bố của rubi và saphir trong sa khoáng
theo tỷ lệ Cr₂O₃/Ga₂O₃ và Fe₂O₃/TiO₂

Trên biểu đồ trường phân bố thì saphir liên quan với bazan phân bố ở một khu vực riêng biệt so với rubi và saphir thuộc các kiểu nguồn gốc khác. Saphir miền Nam thường có tỷ số Fe₂O₃/TiO₂ cao và tỷ số Cr₂O₃/Ga₂O₃ thấp (Hình 6).

BÀN LUẬN VÀ KẾT LUẬN

- Khi đối sánh thành phần của rubi và saphir ở một số vùng khác nhau, ta thấy rubi và saphir Lục Yên và Quỳ Châu thường có hàm lượng Cr₂O₃ trội hơn cả. Saphir liên quan tới bazan miền Nam Việt Nam với sự chiếm ưu thế của Fe₂O₃ thường có màu lam đến lam sẫm, lục hoặc lam phớt lục, đôi khi ta cũng gặp saphir có màu vàng phớt lục. Trên biểu đồ tỷ lệ, rubi và saphir hồng Lục Yên và Quỳ Châu trong sa khoáng phân bố trong một vùng riêng biệt, trùng với vùng phân bố của rubi trong đá gốc là đá hoa. Từ đó có thể khẳng định các thành tạo trong đá hoa là nguồn cung cấp rubi chính cho sa khoáng liền kề. Saphir miền Nam Việt Nam phân bố trong một khoảng riêng biệt với tỷ số Fe₂O₃/TiO₂ cao cho thấy sự chiếm ưu thế của hàm lượng Fe₂O₃. Một số mẫu saphir vùng Nghệ An (Quỳ Hợp) cũng có màu lam sẫm hoặc lam lục sẫm với hàm lượng Fe₂O₃ rất cao và nằm trùng với vùng phân bố của saphir miền Nam. Có lẽ nguồn gốc của chúng khác xa so với kiểu nguồn gốc của rubi và saphir vùng Quỳ Châu; vấn đề này cần được tiếp tục nghiên cứu.

- Dựa trên đồ thị tương quan giữa các tỷ số Cr₂O₃/Ga₂O₃ và Fe₂O₃/TiO₂ cũng giúp ta phân biệt rubi và saphir trong các thành tạo gốc khác nhau (Hình 5). Trên đồ thị tương quan, ta thấy sự tách biệt rõ ràng giữa chúng trong các thành tạo đá hoa và trong các thành tạo gneis, amphibolit và pegmatit. Ngoại trừ trường hợp của saphir hồng ở điểm quặng Khe Nhàn nằm trùng với vùng phân bố của rubi và saphir trong đá hoa, và phải chăng quá trình thành tạo saphir hồng Khe Nhàn cũng liên quan mật thiết với các thành tạo đá hoa? Điều này cần phải được nghiên cứu tiếp tục để làm rõ.

- Một số loại saphir không màu và saphir dạng “trapich” vùng Yên Bái phân bố gần trùng với trường phân bố của các thành tạo đá hoa với tỷ lệ Cr₂O₃/Ga₂O₃ thấp và tỷ lệ Fe₂O₃/TiO₂ gần bằng 1. Saphir ở đây không quan sát được trong đá gốc, nhưng chúng cũng không có nguồn gốc từ gneis, amphibolit hoặc pegmatit. Nguồn gốc của chúng còn là một vấn đề bỏ ngỏ và cần đầu tư để nghiên cứu tiếp tục. Cũng trên đồ thị tương quan, saphir màu hồng và màu tím vùng Trấn Yên phân bố trùng với trường phân bố của rubi và saphir trong đá hoa, điều đó gián tiếp cho thấy có lẽ chúng cũng liên quan tới các thành tạo đá hoa ở đâu đó trong vùng.

VĂN LIỆU

1. Hoàng Sao, Nguyễn Ngọc Khôi, Ngụy Tuyết Nhung, 2003. Đá quý rubi và saphir Việt Nam và phương pháp xác định, Thông tin Khoa học Kỹ thuật Địa chất, Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam, Hà Nội.

2. Ngụy Tuyết Nhung, 1998. Rubi và saphir và các đá bán quý vùng mỏ Yên Bái. TC Địa chất, A/245 : 62-68, Hà Nội.

3. Nguyễn Hoàng, Flower M., Phạm Tích Xuân, 1996. Thạch luận bazan Kainozoi muộn Việt Nam. Công trình kỷ niệm 20 năm thành lập Viện Địa chất, 1 : 142-155. Viện Địa chất, Hà Nội.

4. Nguyễn Kinh Quốc, Phạm Trung Lượng, Nguyễn Đại Trung, Hồ Hữu Hiếu, 1995. Tiềm năng đá quý Việt Nam. Địa chất, khoáng sản, dầu khí VN, 2 : 143-152. Hà Nội.

5. Phạm Văn Long, 2003. Nghiên cứu đặc điểm tinh thể khoáng vật học và ngọc học của rubi, saphir ở hai vùng mỏ Lục Yên (Yên Bái) và Quỳ Châu (Nghệ An). Luận án Tiến sĩ Địa chất. Đại học Khoa học Tự nhiên, Hà Nội.

6. Pham Van Long, Hoang Quang Vinh, Virginie Garnier, Gaston Giuliani, Daniel Ohnenstetter, 2004. Marble-hosted ruby from Vietnam. The Canadian Gemmologist, 25/3 : 83-95.